به نام خدا

با عرض سلام و وقت بخير خدمت دوستان گرامي و با آرزوي قبولي طاعات و عبادات و تبريك به مناسبت فرا رسيدن عيد سعيد فطر، با توجه به قرار داشتن در روز هاي پاياني ماه مبارك رمضان و در پيش داشتن عيد سعيد فطر و اهميت موضوع رويت هلال ماه، جهت آشنايي دوستان با اين مسئاله، در اين مقاله مي خواهيم به صورت علمي به بررسي پارامترهاي رويت هلال ماه بپردازيم و ابهامات و شبهاتي كه وجود دارد را پاسخ دهيم.

اين مقاله حاصل گفتگوي من با جناب آقاي عرفان احمدي از فعالان رويت هلال ماه در مركز آموزش نجوم اديب است.

داستان يك تولد!

نظريه هاي مختلفي درباره ي شكل گيري كره ي ماه وجود دارد، اما محتمل ترين نظريه مي گويد كه بر اثر برخورد يك جسم بسيار بزرگ به زمين، تكه اي از آن جدا شده و ماه به وجود آمده است. در اينجا نگاهي به مراحل تشكيل ماه داريم:

حدود 4.6 ميليارد سال پيش، خورشيد و منظومه ي شمسي از توده ي بزرگي از گاز متولد شدند. از باقيمانده ي ابر اوليه ي منظومه ي شمسي، سيارات گازي و خاكي به وجود آمدند(4.5 ميليارد سل پيش). پس از تشكيل زمين، سيارك بزرگي به آن برخورد و بخشي از آن را جدا كرد. پس از برخورد بزرگ، حلقه اي از سنگ و غبار در اطراف زمين تشكيل شد. در اثر به هم پيوستن سنگ ها و ذرات پيرامون زمين، كره ي ماه به وجود آمد(4/4 ميليارد سال پيش). ماه توسط هزاران سيارك و شهاب سنگ، بمباران و دهانه هاي زيادي در آن ايجاد شد(3.8ميليارد سال پيش). ماه پنجمين قمر بزرگ منظومه ي شمسي بوده و كره اي خشك و بدون جو است.

آشنايي با بعضي از اصطلاحات نجومي

افق: محل اتصال آسمان به زمين از ديد ناظر زميني است.

افق صفر: به افقي گفته مي شود كه هيچ مانعي مانند كوه، درخت، ساختمان و غيره در مقابل ديد ناظر نباشد

استواي سماوي: امتداد استواي زمين در آسمان است كه كره ي سماوي را به دو نيمكره ي شمالي و جنوبي تقسيم مي كند.

سرسو: نقطه اي از كره ي آسمان است كه دقيقا بالاي سر ناظر قرار مي گيرد. به سرسو، سمت الراس هم مي گويند.

نصف النهار: دايره اي فرضي است كه شمال جغرافيايي را به سرسو و سپس به جنوب جغرافيايي متصل مي كند.

دايره البروج:

مسير حركت ظاهري خورشيد در آسمان است كه با استواي سماوي 7/23 درجه زاويه دارد.

مشخصه هاي رويت هلال ماه

لحظه ي مقارنه ي ماه و خورشيد

زماني كه به ترتيب خورشيد، ماه و زمين در يك راستا قرار مي گيرند، مقارنه رخ مي دهد. در اين زمان هيچ هلالي تشكيل نشده است و در اصطلاح ماه در حالت "محاق" قرار دارد. هلال ماه چند ساعت پس از اين لحظه تشكيل مي شود.

سن هلال ماه

سن هلال ماه  در هر زمان برابر با مدت زمان گذشته از لحظه ي مقارنه ي ماه و خورشيد است. به هلال هايي با سن كمتر از 20 ساعت، ((هلال جوان))، بين 20 تا 24 ساعت، (( هلال ميا نسال)) و بيش از 24 ساعت ((هلال پير )) گفته مي شود.

جدايي زاويه اي

به فاصله ي ظاهري خورشيد و ماه از ديد ناظر، جدايي زاويه اي گفته و اين فاصله بر حسب درجه محاسبه مي شود. هر چقدر جدايي زاويه اي بيشتر باشد، رويت هلال راحتر انجام مي گيرد. جدايي زاويه اي در لحظه ي مقارنه به كمترين و در ماه به بيشترين حد خود(180 درجه) مي رسد.

فاز ماه

نسبت سطح روشن ماه به كل سطح آن، ((فاز ماه)) مي گويند كه با عدد يا درصد نشان داده مي شود. هر چه ميزان فاز ماه بيشتر باشد، سطح روشن آن بيشتر و هلال نوراني تر خواهد بود و شانس رويت افزايش پيدا مي كند. فاز ماه در حالت بدر برابر با 100 درصد و تربيع 50 درصد است.

فاصله ي ماه از زمين

ماه در يك مدار بيضوي به دور زمين ميچرخد. ماه در نزديكترين حالت(حضيض) 362 هزار كيلومتر و در دورترين حالت(اوج) 405 هزار كيلومتر از زمين فاصله دارد. قطر ظاهري ماه در حالت حضيض نسبت به اوج، بيشتر خواهد بود.

شناسنامه ي كره ي ماه

مساحت: 37ميليون و 900 هزار كيلومتر مربع                                                                           سرعت دور شدن ماه از زمين: 3.82 سانتي متر در سال                                                            قطر ماه: 3747 کيلومتر                                                                                                           مدت گردش ماه به دور زمين: 27 روز                                                                                      عمر كره ي ماه: 4470 ميليون سال                                                                                          سرعت گردش ماه به دور زمين: 1.68 كيلومتر در ثانيه

در جستجوي داس مه نو

رويت هلال ماه، علاوه بر مسائل فقهي خود، چالش علمي هيجان انگيزي براي تمامي منجمان مسلمان و غير مسلمان در ساسر جهان است. به شكلي كه در اين زمينه ركورد هاي جهاني مختلفي مجود دارد كه البته صدر جدول اين ركوردها، در اختيار رصدگران ايراني هلال ماه است. از سال 1368 با تشكيل ستاد استهلال در دفتر مقام معظم رهبري، فعاليت ها و همكاري هاي وسيعي بين منجمان ايراني و مراجع محترم تقليد، ايجاد شده است. بر اساس فتواي مقام معظم رهبري، رويت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزارهاي رصدي مانعي ندارد. در حال حاضر صدها رصدگر هلال ماه، گزارش هاي مربوط به رويت هلال ماه هاي قمري را به دفتر ستاد استهلال رهبري ارسال مي كنند.

بررسی عوامل اختلاف در رويت هلال ماه

بسياری از مردم کشورمان به تجربه دريافته‌اند که تقويم هجری قمری تقويم دقيقی نيست و هر سال بخصوص در ماه‌های رمضان، شوال و ذی‌الحجه که موعد بزرگ‌ترين اعياد مسلمانان است، منتظر اعمال تغييرات در تقويم هستند. واقعيت اين است که چنين تغييراتی در ذات تقويم هجری قمری نهفته است و منحصر به ماه‌های رمضان، شوال و ذی‌الحجه نيست؛ اما از آن مهم‌تر اين‌که چنين تغييراتی در تقويم قمری ديگر کشورهای اسلامی نيز اتفاق می‌افتد، اما متاسفانه اخبار آن در رسانه‌های داخلی منتشر نمی‌شود و مردم از آن مطلع نمی‌شوند.

صد البته که مشکلات تقويم هجری قمری ارتباطی به دانش نجوم ندارد. دانش نجوم می‌تواند به راحتی موقعيت ماه و خورشيد و هر جرم سماوی ديگر را در هر زمان و مکانی مشخص کند. منجمان سال‌هاست که مشخصات حرکت ماه را تعيين کرده‌اند و حتی می‌دانند که اين همسايه زمين هر سال بين ۲ تا ۳ سانتی‌متر از سياره مادری دورتر می‌شود. آن‌ها می‌توانند موقعيت ماه، زمان دقيق خورشيدگرفتگی و ماه‌گرفتگی و اختفاها و مقارنه‌ها را تا چندين سال ديگر محاسبه کنند و همه اين‌ها را به کمک قوانين فيزيک و محاسبات دقيق انجام می‌دهند.

اما معيارهای تقويم هجری قمری توسط فقيه و نه منجم تعيين می‌شود و از اين‌رو مراجعه به منجمان برای اثبات آغاز ماه قمری مانند اين است که برای دانستن حلال گوشت يا حرام گوشت بودن يک جانور به دام‌پزشک يا زيست‌شناس مراجعه کنيد! هيچ کس شکی ندارد که علم دام‌پزشک يا زيست‌شناس در مورد آن جانور بسيار بيش‌تر از فقيه است، اما حلال گوشت بودن يا حرام گوشت بودن يک جانور در قلمرو دانش زيست‌شناسی نيست و در فقه مطرح می‌شود.

فقيه، معيارهای اثبات آغاز ماه قمری را از «کتاب خدا، سنت، عقل و اجماع» استنباط می‌کند. اما نظرات فقها هم در اين موضوع مانند ديگر مباحث فقهی می‌تواند متفاوت باشد و اين،نخستين عامل اختلافدر آغاز ماه قمری بين کشورها و شهرهای مختلف است.

عامل دوم اختلاف، معيار محلی تقويم قمری است. در فقه شيعه، معيار اصلی آغاز ماه‌های تقويم قمری اين است که هلال ماه نو با چشم ديده شود. اين معيار وابسته به موقعيت جغرافيايی ناظر است و باعث می‌شود که تقويم هجری قمری جهان‌شمول نباشد. برای رفع مشکلات اين تقويم، مسايل مانند «هم‌افق بودن شهرها» يا «بلاد دارای شب مشترک» مطرح شده ولی نتوانسته اختلاف طبيعی 1 روزه بين نواحی و کشورهای مختلف را برطرف کند.

اماعامل سوم اختلافدر آغاز ماه قمری که در برخی کشورهای همسايه به وفور اتفاق می‌افتد، استناد به شهادت دو مرد عادل مبنی بر رويت هلال است. تجربه کارشناسان رويت هلال نشان می‌دهد که تعداد قابل‌توجهی از مردم پديده‌هايی مانند رد هواپيما يا ابر نازک را با هلال جوان ماه اشتباه گرفته و گزارش می‌دهند. علاوه بر آن، تحقيقات نشان داده 15 درصد افرادی که برای استهلال اقدام می‌کنند دچار توهم رويت می‌شوند؛ يعنی ذهن آنها تصور می‌کند هلال را می‌بيند درحالی‌که هلالی وجود ندارد. این بدان معنی است که اگر 100 نفر برای استهلال اقدام کنند، به‌طور متوسط 15 نفر آنها دچار توهم رويت می‌شوند. توهم ذهن هم ربطی به عادل بودن يا عادل نبودن رصدگر ندارد و اتفاقی است که حتی برای منجمان باتجربه و رکوردداران رويت هلال نيز اتفاق می‌افتد، اما رصدگران باتجربه روش‌هايی را به کار می‌بنند تا متوجه شوند آن‌چه می‌بينند، توهم رصدی است يا نه.

يک مثال
تصور کنيد هزار نفر برای استهلال در سراسر کشور اقدام کرده‌اند. برخی رصدگران به‌خاطر هوای نامناسب نتوانسته‌اند هلال را ببينند و برخی ديگر که در شرايط مناسب رصدی قرار داشته‌اند، هلال را نديده‌اند. در ميان اين رصدگران، منجمانی هم بوده‌اند که با استفاده از کامپيوتر، تلسکوپ يا دوربين دوچشمی را دقيقا به سوی ماه نشانه رفته‌اند و نتوانسته‌اند هلال ماه نو را ببينند. عده‌ای از مردم عادل هم گزارش داده‌اند که هلال را با چشم ديده‌اند و حاضرند شهادت بدهند.

از نظر آماری بايد بيش‌از 15 درصد افراد استهلال‌کننده يعنی 150 نفر رويت هلال را گزارش دهند تا بتوان شائبه توهم رويت هلال را برطرف کرد. از سوی ديگر، منجمان متخصص با ابزارهای دقيق هلال را نديده‌اند و عقل حکم می‌کند که به گزارش افراد غيرمنجم هرچند عادل مبنی بر مشاهده هلال استناد نشود.

اما در کشورهايي مانند عربستان، عکس اين اتفاقات رخ می‌دهد و به صرف شهادت 2 فرد در دادگاه، آغاز ماه قمری اثبات می‌شود.

افسانه تقويم دقيق عربستان سعودی
در کشور عربستان، ملاک آغاز ماه قمری ترکيبی از محاسبات نجومی و رويت هلال است. در اغلب ماه‌ها به تقويم ام‌القری و در ماه‌های مهم‌تر رمضان، شوال و ذی‌الحجه به گزارش‌های رويت هلال استناد می‌شود. در تقويم ام‌القری، ملاک آغاز ماه قمری اين است که اولا از مقارنه ماه و خورشيد گذشته باشد (آغاز دوره هلالی جديد) و دوما، در افق شهر مکه، ماه بعد از خورشيد غروب کند.

همان‌طور که می‌بينيد، ملاک تقويم ام‌القری رويت هلال نيست و به همين دليل در بسياری از موارد، تقويم ام‌القری يک روز زودتر از کشورهای منطقه آغاز می‌شود. (هرچند کشورهای حاشيه خليج فارس و برخی از کشورهای خاورميانه در آغاز ماه قمری تابع عربستان هستند(

 در ماه‌های رمضان، شوال و ذی‌الحجه کافی است دو نفر نزد قاضی شهادت دهند که هلال ماه را رويت کرده‌اند تا آغاز ماه در عربستان سعودی اعلام شود. متاسفانه کم نبوده مواردی که به استناد دو گزارش اشتباه، ماه قمری در روز اشتباهی شروع شده باشد و حتی منجر به پرداخت کفره ی سنگين مردم عربستان از سوی حکومت اين کشور بوده . ساليان مديدی است که منجمان کشور عربستان به اين موضوع اعتراض می‌کنند و بازتاب آن به محافل دانشگاهی محدود مانده است.

خوشبختانه در کشور ما خطاهايی از اين دست اتفاق نمی‌افتد، چراکه کارشناسان مرکز تقويم موسسه ژئوفيزيک دانشگاه تهران پيش‌بينی‌های دقيقی برای رويت‌پذيری هلال در پهنه ايران انجام می‌دهند و علاوه بر آن، در شامگاه روز بيست‌ونهم هر ماه قمری، کارشناسان رويت هلال در دفتر استهلال مقام معظم رهبری مستقر می‌شوند و گزارش‌های دريافتی را بررسی می‌کنند. اما پيش‌بينی‌پذير نبودن در ذات تقويم قمری نهفته و علی‌رغم تلاش کارشناسان مرکز تقويم، آغاز ماه‌های قمری ممکن است تغيير کند .

شايد شما هم بپرسيد...

چرا گاهي اوقات در اعلام روز اول ماه قمري بين ايران و عربستان اختلاف مجود دارد؟

بر اساس تقديم عربستان( ام القَري)، زماني روز اول ماه اعلام مي شود كه در شب قبل آن، بع از مقارنه، ماه پس از خورشيد در شهر مكه غروب كند. اين معيار صرفا به معناي رويت پذيري هلال ماه نيست. بسياري از كشورهاي اسلامي حتي كشورهايي كه در مناطق شرقي ايران هستند نيز از اين معيار استفاده مي كنند. اما در كشور ما، معيار رويت هلال توسط رصدگران در روز قبل از اول هر ماه قمري است.

چرا هلال اول ماه در بعضي مواقع درخشنده تر از حد معمول ديده مي شود؟

در برخي از ماه هاي قمري به دليل ويژگي هاي مداري گردش ماه به دور زمين، امكان رويت هلال در شب بيست و نهم وجود ندارد. چون برخي از مشخصه هاي هلال از حد قابل قبول براي رويت كمتر است. به همين دليل هلال در شب سي ام رصد مي شود. در چنين شرايطي مشخصه هاي هلال، مانند ضخامت و درخشندگي افزايش قابل توجهي پيدا مي كند.

آيا اگر ماه شعبان 30 روزه باشد، ماه بعد(رمضان) 29 روزه خواهد بود؟

خير، مدت طول هر ماه مستقل از ماه قبل است. محاسبات نشان مي دهد 3 ماه قمري متوالي مي توانند 29 روزه و 4 ماه قمري متوالي مي توانند 30 روزه باشند.