قسمت هفتم: مساجد (قسمت سوم)

مسجد جامع رنگرزان یا مسجد حکیم

مساجد بسیار زیبایی در دوران حکومت صفویه در اصفهان ساخته و یا تکمیل شدند که بدون اغراق هر کدام بـرای خود موزه‌ای از هنر کاشی کاری و گچ بری را به معرض نمایش می‌گذارند، مسجد حکیم از جمله این مسـاجد است که نگارستانی از هنر استادان معمار و کاشی کار را در خود جمع کرده است. این مسجد در انتهای بازار رنگرزان و به سال ۱۰۶۷ هجری قمری در دوران سلطنت شاه عباس دوم صفوی در محلـه قدیمی شهر اصفهان معروف به باب الدشت بنا شده و ساخت آن تا سال ۱۰۷۳ هجری قمری طول کشیده است. بانی مسجد، حکیم محمد داوود معروف به تقرب خان از پزشکان عهد شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی است که چون مورد خشم دربار صفوی قرار گرفت، از ترس جان راهی هندوستان شد و در آنجا موقعیت ممتازی یافت با کمک به اورنگ زیـب پادشاه وقت هندوستان در جنگ با برادرانش به عزت رسید و اموال بسیاری گرد آورد که بخشـی از اموالش را بـه اصفهان فرستاد و مسجد مذکور توسط همسرش زینب بیگم ساخته شد.

مسجد حکیم به سبب کاشی کاری‌های بی‌بدیل و زیبا و نیز کتیبه‌های نفیس نوشته شده به خطوط ثلث و نستعلیق و معقلی از مساجد مهم و معتبر اصفهان است. این مسجد در مکان مسـجد قـدیمی تـری از دوران دیلمیـان قـرن چهارم هجری به نام مسجد جوجی، مسجد جورجیر، یـا مسجد صـاحب ابـن عباد ساخته شده است. مسجد دیلمی جورجیر «مسجد جامع صغیر» نام داشته و در نیمه دوم قرن چهارم هجری مسجدی زیبا و باشکوه بوده است

صاحب ابن عباد بانی مدرسه جورجیر وزیر دولت شیعی آل بویه وزیر سـلطان مؤید الدوله و فخرالدوله دیلمی بود و مسجد ساختِ وی به گفته مافروخی دارای تأسیساتی همچون شبستان‌ها، خانقاه، کتابخانه و مدرسه بوده است؛ ولی هم اکنون از این مسجد فقط سردری باقی مانده که در جبهه شمال غربـی مسـجد حکیـم قرار دارد. البته شاردن سیاح عصر صفویه در سفر نامه‌اش اشاره می‌کند که در این زمان مسـجد جورجیر کاملا از بین رفته بوده و مسجد حکیم بر روی زمینی خالی از ساختمان بنا شده است، بنابر این روایــت، گروهی اظهار مـیدارند که مسجدی کوچک در غرب سردر مسجد جورجیر در دوره حکومت شاه عباس کبیر و بـه سـال ۱۰۱۸ هجری قمری ساخته شده بوده که به واسطه نزدیکی به آن مسجد جورجیر، به نام‌های جوجی یا جوجه خوانده می‌شده، اما در زمان ساخت مسجد جدید یعنی مسجد حکیم ویران شده بوده و مسجد حکیم در محل این مسـجد کوچـک و نه به جای مسجد صاحب بن عباد ساخته شده است. مسجد حکیم دارای چهار خروجی در طرفین است که هر کدام از سردر‌ها به خودی خود در نوع کاشی کاری بی‌نظیــر بوده و در ‌‌نهایت زیبایی می‌باشند. در باﻻی سردر شمالی و شرقی نام شاه عباس دوم و تاریخ ساخت بنا بر کاشی الوان نوشته شده است.

در سردر شمالی با قطاربندی کاشی و اتاق کوچکی بر روی آن، کتیبه‌ای به خط ثلث، نـام بانی و کتابت محمد رضا امامی به سال ۱۰۷۳ هجری قمری را بر خود دارد و با تزئیناتی از مقرنس‌های ساده با کاشی معقلـی، اشکال هندسی، شاپرک‌ها، شمسه‌ها، ستاره‌های چهار پر و اسامی چهارده معصـوم و کلمـه محمـد به صـورت دورانی در باﻻی ورودی، زیبایی خاصی به این سردر بخشیده است. سردر شـرقی در مقابل مقـبره آیـت اﷲ حـاج محمد ابراهیم کلباسی قرار دارد و مزین به قطاربندی از آجر و بندکشی زیبا همراه با شمسه هـایی بـه رنـگ هـای متنوع و همچنین گره کشی چهار رنگ زرد، سفید، فیروزه‌ای و آبی ﻻجوردی است و سوسن‌هایی که اسامی اﷲ، محمد و… به خط زیبای بنایی بر آن نقش شده‌اند و اشعاری بر باﻻی قوس در، که تاریخ ۱۰۷۶ هجری قمری را بر خود دارند. میان مصراع پنجم و ششم اشعار به خط سفید بر زمینه سبز رنگ از تعمیر کتیبه در سال ۱۳۲۳ هجری شمسی و جـای دیگر سال ۱۳۶۳ هجری شمسی سخن رفته است. در آخر اشعار هم در یک نیم لوح به خط نستعلیق ﻻجوردی بـر زمینـه سـبز رنگ نوشته شده: عمل میرزا محمد کاشی پز ۱۰۸۵هجری قمری. نام سازنده و معمار مسجد محمد علی بن استاد علی بیک بنای اصفهانی نیز بر این سردر نقش شده است. سردر غربی که در انتهای بن بست قرار گرفتـه، ساده‌تر از دیگـر سردرهای مسجد حکیم بوده و آجر چینی به شکل رگ چینی و مقرنس‌های گچ بری و هشت شاپرکی باریـک دارد و طرفین آن دو سکوی دست تراش قرار دارند. در سردر شمال غربی دیواری سـاخت دوره ســلجوقی و در سـمت جنوب غربی قطاربندی گچ بری و چند قبر قدیمی دیده می‌شوند.

مسجد حکیم نیز از مساجد چهار ایوانه است. ایوان‌ها هر کدام در نوع تزئینات و کاشی کاری مختلف خود یگانـه بوده و راهروهای هر یک از این ایوان‌ها نیز تزئیناتی خاص خود از خط بنایی و کاشی کاری را دارا می‌باشند کـه زیبایی هر یک از ایوان‌های این مسجد در وصف نمی‌گنجد. تزئینات کلی ایوان‌ها را مـی تـوان در انواع رســمی بندی، گره معقلی ساده با کاشی فیروزه‌ای، گره هشت و زهره معقلی، سوسن‌ها، ترنج‌ها، شمسه‌ها و نیم شمسـه‌ها و ربع شمسه‌ها، کاشی هفت رنگ به نقش گل نو معقلی و غیره نام برد و کف آن‌ها نیز با آجرهای ختایی آجر چهار گوش ۲۵ در ۲۵ و‌گاه به صورت شطرنجی از کاشی فیروزه‌ای و سفید فرش شده‌اند و آنان را از کف تا بـه سقف تماشایی کرده است.

ایوان جنوبی از زیبا‌ترین ایوان‌های مسجد حکیم است و مجموعی از ترئینات نامبرده را در جای جای آن می‌توان مشاهده کرد. کتیبه‌های ایوان‌های مسجد حکیم از سال ۱۰۶۷ هجری قمری تا ۱۰۷۳ هجری قمری و بـه خط محمد رضا امامی و شامل آیاتی از سوره‌های مبارکه دهر، اخـﻼص، تکویر و… و همچنیـن عبـاراتی چـون سبحان ﷲ، الحمدﷲ و اسماء الهی و… بوده و در ایوان غربی در طرفین تاریخ وﻻدت و وفات معصـومین علیه السﻼم به خط نستعلیق زیبا نقش شده‌اند. تعویض و ترمیم کاشی‌های ایوان‌ها نیز در سال‌های ۱۳۲۷و ۱۳۷۸ هجری شمسی صورت گرفته است.

شبستان مسقف مسجد حکیم از نمونه شبستان‌های بزرگ و جالب مساجد اصفهان بوده و به شکل مربـع و بـا ســه ورودی در جانبین شرق، جنوب و غرب است. این شبستان شامل کاشیکاری‌هایی زیبا از کاشی هفت رنگ با نقش گل و بوته، کاشی‌های فیروزه‌ای با نقش طبل، نقوش اسلیمی با کاشی معقلی و… می‌باشد که کتیبه‌ای نیز به خط ثلث سفید بر زمینه ﻻجوردی رنگ به تاریخ ۱۰۶۹ هجری قمری نوشته محمد رضا امامی دارد. تزئینات داخل گنبد مسـجد از نوع معقلی ساده ترکیب آجر و کاشی و کتیبه اطراف آن به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی رنــگ به خط محمد رضا امامی حاوی سوره مبارکه جمعه و مورخ ۱۰۶۹ ق است. در مسجد حکیم سه محراب وجود دارد. محراب اصلی با مقرنس بندی زیبا و آیاتی از سوره مبارکه اسراء کتیبـه‌ای به سال ۱۰۷۱ ق را داراست و در زیر گنبد قرار گرفته است. این محراب زیبـا‌ترین محـراب مسـجد حکیم به حساب می‌آید. محراب دوم که در شبستان شرقی مسجد است، صلوات بر چهارده معصوم علیه السﻼم بر آن نقـش شده است و به سال ۱۰۶۹ ق می‌باشد و نهایتا محراب سوم در شبستان غربی قرار گرفته و آیاتی از سوره مبارکـه مائده به سال ۱۲۵۴ ق و به خط محمد باقر شریف شیرازی را دارد. منبر بزرگی در کنـار محراب شبسـتان زیـر گنبد، قرار دارد که بسیار قدیمی بوده در حدود ۲۰۰ سال قدمت و نقش‌هایی با رنگ روغنی قرمز و سفید بر بدنه مشکی آن نقش شده‌اند و منبر کناری آنکه کوچک‌تر می‌باشد، نیز خود شاهکاری دیگر است. سنگابی در شمال غرب مسجد حکیم وجود دارد که بر کتیبه آن با خط نستعلیق برجسته اشعاری نقش شده انـد کـه از وقف آن در سال ۱۰۷۵ ق یعنی در دوره سلطنت شاه صفی خبر می‌دهد و ســنگاب دیگـری کنار آن بـا عنـوان وقف امام حسین علیه السﻼم آقا رحیم ولد نظام، سال ۱۱۱۴ ق می‌باشد و مقابل سردر جورجیر یعـنی در شـمال غرب مسجد حکیم نیز سقاخانه‌ای است که بر تخته سنگ عمودی آن به خط نستعلیق برجسـته اشـعاری حجاری شده و بیانگر این است که فردی به نام حاجی نصرت از خواجگان مهم شاه عباس دوم آن را وقف کرده است. در قسمت مغرب مسجد حکیم نیز پنجره بزرگی از کاشی معرق وجود دارد و در وسط مسجد نـیز حـوض سـنگی مستطیلی قرار دارد. البته در سال ۱۳۰۸ دو سکوی بزرگ در صحن ساخته شده و حوض آن تغییر یافته است.

از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حکیم این نکته مشخص می گردد که قسمت گنبد و مقصوره و شبستان های طرفین مسجد حکیم در دو مرحله ساخته شده است. مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود. با احداث خیابان حکیم و نمایان شدن جبهه غربی مسجد بر تعداد گردشگرانی که این ساختمان بی بدیل را مورد بازدید قرار می دهند افزوده شده و علاقمندان بسیاری برای بازدید از آن اظهار اشتیاق می کنند.