قسمت هفدهم: پل های تاریخی زاینده رود(قسمت سوم)
پل شهرستان (جی)
پل شهرستان قدیمى ترین پل زاینده رود است که به عقیده بعضى از محققین اساس امروز آن ساسانى است ولى ریشه و پایه هخامنشى دارد و قسمت هاى فوقانى آن الحاقاتى از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر مى گیرد. این پل قدیمی در ناحیه جی قدیم واقع شده و از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و یکى از پل هاى باستانى است که در چهار کیلومترى شرق اصفهان واقع شده است.
این پل از نظر معمارى بسیار جالب و به عقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه هاى آن بر روى سنگ هاى طبیعى کف رودخانه استوار گردیده است عدهاى هم ساختمان آن را به دوره دیلمیان مربوط مى دانند.امروزه این پل را پل شهرستان مى نامند، ولى در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جى هم نامیده مى شد. از نویسندگان قدیم، مفضل بن سعد بن حسین مافروخى اصفهانى در کتاب خود بنام محاسن اصفهان، از این پل بنام جسر حسین یاد کرده است و قصر هایى که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است. بر پایه شباهت، پل شهرستان با پل هاى ساسانى خوزستان، مانند : پل شوشتر و پل دزفول، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانى نسبت داده اند.زیرا توجه ساسانیان به پل سازى که یکى از لازمه هاى شهر هاى کنار رودخانه است شهرت دارد .
طول پل مزبور از ستون مدور آجرى تا انتهاى سنگفرش قدیمى، در حدود 105 متر و عرض آن از 4/25 تا5 متر متغیر است. جهت پل، شمالى- جنوبى با کمى انحراف است. انحراف آن از فاصله چهل مترى از سمت جنوب آغاز مى گردد کف پل هموار نیست، بلکه از مرکز پل در دو سمت داراى شیب ملایمى است .
پل شهرستان داراى یازده چشمه و دوازده پایه سنگى بزرگ است دو دهنه کنارى آن، مربوط به نهر هاى منشعب از رودخانه است. بر روى هر کدام از پایه هاى سنگى، یک طاقنما دیده مى شود که از پایه سوم ( سمت جنوب ) شروع شده و تعداد آنها به هشت عدد مى رسد، ابعاد آنها متفاوت است در سمت شمال پل، بنایى از خشت و آجر ساخته شده که سقف آن فرو ریخته بود. بنا داراى اتاق کوچک و دو طاقنما به عرض 1/16 متر و ارتفاع 93 سانتیمتر مى باشد. این ساختمان به گمرک خانه شهرت دارد که مرمت کرده و به صورت چاپخانه سنتى در آورده اند .
همانطور که ذکر شد، پل بر بستر صخره اى رودخانه احداث شده است. در زمان هاى باستان، براى ایجاد پل ها، بستر صخره اى رودخانه انتخاب مى شد. همچنین محل مورد نظر را در جایى انتخاب مى کردند که رودخانه باریک شده است. این شیوه، براى استحکام و صرفه جویى در مصرف مصالح در ساختمان پل به کار گرفته مى شد در این شیوه، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه هاى پل را به وجود مى آوردند. در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده شده، و پایه ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته اند .
به نظر مى رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ویرانى که بر اثر طغیان هاى مکرر زاینده رود صورت گرفته، طاق ها را مرمت کرده اند.آثار مرمت، به خاطر ناهمگونى قوس هاى طاق مشخص مى باشد. آثار بجامانده از پل و مرمت ها را اینگونه مى توات تقسیم بندى کرد :
1- آثار بناى اولیه در پا طاق قوس ها که از سنگ و ملات استفاده شده، با پایه هاى پل از نظر مصالح یکسان مى باشند .
2-آثار مرمت بعدى که به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است. این مصالح اندکى با مصالح اولیه از نظر ابعاد سنگ ها متفاوت مى باشد .
3- قسمت هاى بالاى طاق چشمه ها که مرمت شده، در دوران بعدىاحتمالاً سلجوقیان با آجر مرمت شده است. ابعاد آجر هاى این قسمت 25*25*5 و رنگ قرمز ملایم مى باشند. آجر هاى مذکور با آجر هاى ستون روى پل، از نظر جنس و ابعاد یکسان مى باشد. بر روى آجر ها از اندود مقاومى استفاده شده است .
4- قسمت هاى دیگرى از پل، از جمله حاشیه قوسها و بعضى نقاط دیگر طاق ها یا آجرهایى به ابعاد 26*26*5 به رنگ کرمى مایل به سبز مرمت شده است. این مرمت بر اساس نوع آجرها، احتمالاً به دوران صفوى مربوط مى گردد.نمونه آجر هاى یاد شده در ساختمان پل خواجوى اصفهان نیز به کار گرفته شده و مرمت هاى دوران اخیر نیز با آجرى به همین شکل انجام گرفته است .
5-آجر هاى دیگر در مرمت پل به کار گرفته شده که رنگ این آجرها، کرمى مایل به زرد و کرمى مایل به قرمز است.
از سبک ساختمان پل مى توان دریافت که تاریخ احداث پل، با ساختمان اولیه که در تپه اشرف ایجاد شده، مربوط به یک دوره است. به کارگیرى مصالح و بریدن صخره ها، همه حاکى از این موضوع مى باشد . احتمالاً پل،در دوران آل بویه، سلجوقى و صفوى، مورد مرمت کلى قرار گرفته است. اهمیت پل که تا دوران صفوى، راه اصفهان به شیراز از فراز آن مى گذشت، محرز مى باشد .
اصفهان، داراى دو پل دیگر نیز هست که به شیوه پل شهرستان، بر روى صخره هاى کف رودخانه ایجاد شده اند. ساختمان اولیه آنها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت مى دهند، مانند پل مارنان. پل مزبور در طغیان هاى زاینده رود ویران شده و در سال 1367 به طور کامل بازسازى شد. همچنین پل خواجو که در دوران صفوى به طور کامل بازسازى شد. بنابراین شاید بتوانیم اساس بناى این سه پل را از احداثات زمان ساسانیان بدانیم .
از دیوار خشتى که به موازات رودخانه، در حفارى سال 1352 به دست آمد، مى توان پى برد که قسمت شمالى پل که شهرستان نامیده مى شده کاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر، تنها از طریق بناى گمرک خانه پل بوده و در واقع گمرک خانه، دوازه شهرستان محسوب مى شده است .ازآثار بجا مانده از پل و پیرامون آن، مى توان نتیجه گرفت که پل شهرستان در دوره ساسانى ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام، به دفعات مورد مرمت قرار گرفت. زیرا پل، بنایى است که براى همگان سودمند است و باید آن را حفظ مى کردند. بناى گمرک خانه پل، مربوط به دوران بعدى است شاید گمرک خانه بر بنایى کهنتر ساخته شده باشد. بنابراین اگر ساختمان اولیه تپه اشرف را بناى تدافعى قلمداد کنیم، دلیل منطقى خواهیم یافت که نگهبانى از پل ورود و خروج به شهر را از وظایف ساکنان قلعه بدانیم.