قسمت بیست و هفتم: بازار اصفهان
بازار اصفهان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای خاورمیانه می‌باشد. ژان شاردن فرانسوی از بازار قیصریه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالی و تزئینات آجرهای چینی کاشی‌کاری و سکوهای وسیع از سنگ یشم و سماق که بر آن‌ها جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زیورآلات و جواهرآلات و سکه‌های کمیاب را به فروش می‌رساندند، یاد کرده است.
امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عریان منتهی می‌شود این بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام الملک و مسجد جامع، بازار نظامیه یا نظام الملکی نیز گفته‌اند و تا نیم قرن پیش رشته‌های طولانی و متعددی این بازار را به بازارهای دروازه طوقچی و بازار غاز وصل می‌کرده است. از انشعابات دیگر آن، بازار ریسمان و مدرسه کاسه گران است.مجموعه آثار تاریخی دیگری مانند مدرسه ملا عبدالله، مسجد جارچی باشی، مدرسه صدر، مدرسه نیم اورد و کاروان سراهایی از عهد صفویه و قاجاریه مانند کاروان سرای مخلص، گلشن و تیمچه ملک و بسیاری کاروان سرا‌ها و تیمچه‌های دیگر و حمام‌هایی از عصر صفویه بر اهمیت تاریخی مجموعه معماری بازار بزرگ اصفهان که از سر در قیصریه تا سر در مسجد اصفهان امتداد دارد افزوده است.
مهم‌ترین بازار اصفهان بازار قیصریه است که میدان نقش جهان را به میدان عتیق(کهنه) و به اصفهان عصر سلجوقی مربوط می‌کند. در اطراف میدان نقش جهان نیز بازارهای مشهوری همچون بازار مسگر‌ها، ترکش دوز‌ها، کلاهدوز‌ها، لواف‌ها، آهنگر‌ها وجود داشته‌اند که تاکنون نام خود را حفظ کرده‌اند و به همان اسامی نامیده می‌شوند. علاوه بر بازار قیصریه و بازارهای منشعب از آن بازارهای دیگری هم در اصفهان وجود داشته‌اند که معروف‌ترین آن‌ها بازار هنر یا بازارچه بلند است که در سال ۱۱۱۸ هجری برابر با ۱۷۰۶ میلادی به همراه مدرسه و سرای فتحیه در زمان شاه سلطان حسین آخرین حکمران صفویه ساخته شد. چهارسوی مشهوری مانند چهارسوی نقاشی و علیقلی آقا و شیرازی‌ها و چهارسوی آجری از آثاری هستند که همزمان با شکل گیری بازارهای اصفهان برای انشعاب مسیر‌ها و زیبائی بازار‌ها احداث می‌شده‌اند. محلات اصفهان هم دارای بازارهائی بودند که برخی از آن‌ها هنوز باقی هستند. مشهور‌ترین آن‌ها بازار در دشت، بازار بید آباد، بازار ریسمان و بازار غاز هستند.
بازارهای معتبر و تاریخی اصفهان به شرح زیر می‌باشند:
بازار قیصریه
این بازار که بازار سلطانی نیز نامیده می‌شود در زمان صفویه یکی از باشکوه‌ترین بازارهای ایران و بزرگ‌ترین مرکز داد و ستد بود که انواع پارچه‌های گرانقیمت و اجناس مختلف در آن به فروش می‌رسید. بازار قیصریه در سال ۱۰۲۹ هجری قمری احداث گردید و دروازه باشکوه و نفیس آن نیز قیصریه نامیده می‌شد. یکی از سیاحان خارجی آن را بزرگ‌ترین و مجلل‌ترین بازارهای اصفهان نامیده که سقف آن گنبدی شکل است.بازار قیصریه که به بازار شاهى نیز شهرت دارد از سردر قیصریه شروع و به بازار چیت ساز‌ها و از آنجا به بـازار دارالشفا منتهى می‌شود.
در این بازار، محلى به نام ضربخانه معروف شاهى وجود دارد که اکنون مبدل به بانک یـا همان ضرابخانه عصر حاضر گردیده است. سراى معروف شاه یا ملک التجار نیز در این بازار واقع است. از دیگـر سراهای راسته بازار قیصریه سرای شله در سمت راست بلا فاصله پس از مدخل ورودی است که بعـد از آن بـا فاصله چند حجره، ضرابخانه و بعد آن نیز باز با فاصله چند حجره تیمچه مهره کش‌ها قرار گرفته است که اکنون تیمچه جهانگیری خوانده می‌شود.
در سمت چپ راسته بازار قیصریه نیز اولین سرایی که وجود دارد سرای ملک التجار در مقابل ضرابخانه است و پس از آن کاروانسرای مخروبه چیت ساز‌ها اسـت که در زمـان حاضر دیگـر چیزی به جز نام آن باقی نمانده است.
راسته بازار قیصریه دارای دو چارسوی بسیار زیبا است که از غنی‌ترین چارسوهای اصـفهان است و مانند آن در پهنه وسیع ایران یافت نمی‌شود.
نخست چارسوی ضرابخانه، این چارسو گنبدی رفیع دارد که با تزئینات آجـری آراسته شده است. چارسوی دیگرِ راسته قیصریه، چارسوی چیت ساز‌ها در آخر مسیر این بازار است.
بازار لواف‌ها و آهنگران
این دو بازار در دو طرف خیابان حافظ قرار دارند. در شرق بازار آهنگر‌ها کوچه‌ای به نام بیگـدلی هـا وجـود دارد. سرائى بزرگ و حمامى هم که به همین نام بیگدلی‌ها معروف است در این کوچه قرار گرفته‌اند. مدرسه خواجه ملک در شمال مسجد شیخ لطف اﷲ و مشرق بازار لواف‌ها و آهنگران واقع بوده است.
بازار کفش دوز‌ها
این بازار در اطراف میدان نقش جهان است و از مسجد شیخ لطف اﷲ تا مسجد جامع عباسی امتداد دارد.
بازار مقصودبیک یا چهارسو مقصود
این بازار از جنوب شرقى میدان نقش جهان تا بازار حسن آباد امتداد دارد. امامزاده احمد و مسجد ساروتقى، در این بازار در نزدیکى حسن آباد واقع شدهاند، تکیه گلبنده‌ها نیز که در نزدیکی امامزاده احمد قرار دارد در امتـداد این بازار واقع شده است.
بازار ساروتقى
این بازار که بقیه بازار ساروتقى (ساروتقی اعتمادالدوله شاه عباس دوم بـوده اسـت)، میان بـازار مقصود بیـک و بازارچه حسن آباد و در نزدیکى امامزاده احمد قرار دارد. قسمتى از طاق بازار خـراب و قسـمتى برفـراز سردرمسجد ساروتقى و منزلش باقى مانده که جالب است. مسجد ساروتقى و منزل او در این بازار واقع بوده است.
بازار گلشن یا جارچى
این بازار از چهارسوى قلندر‌ها تا محل دروازه اشرف امتداد دارد و بخشی از بازار است که در دوران صـفویان بنــا گشته است. بناهای تاریخی این بازار عبارتند از: مسجد ملک على بیک جارچى باشى از دوران شاه عباس کبـیر ۱۰۱۹هجری قمری و مدرسه ملا عبداﷲ ۱۰۲۲ هجری قمری. سـراهاى جـارچى باشى، بـزرگ، گلشـن، فخــر، تیمچه ارباب نیز در این بازار واقع شدهاند.
بازار دروازه اشرف
این بازار از دروازه اشرف شروع و تا چهارسوی شاه و مدرسه ملا عبداﷲ امتداد دارد و از بناهای عصـر صـفویه است. مدرسه جده بزرگ ۱۰۵۸ هجری قمری و مدرسه ملاعبداﷲ از بناهاى دوران شـاه عباس کبـیر در ایـن بازار است، چهارسوى شاه نیز از بناهاى دوران شاه عباس است. سراهای واقع در این راسته بازار عبارتند از: محمد صادق خان، مخلص، تیمچه در قهوه کاشی‌ها، تیمچه ملک. از بناهای عمومی دیگر این راسته بازار عصارخانه و حمام شاه می‌باشند.
بازار منجم باشى
این بازار که به چهارسوى ساروتقى منتهـى مـی شود، از انشـعابات بـازار دروازه اشرف است. مدرسـه جـده کوچک ۱۰۵۶ هجری قمری از بناهای زمان شاه عباس دوم نیز در بازار منجم باشى واقع است. دنباله این بـازار در زمان صفویه به بازار بسیار طوﻻنى و بزرگ مشعل دار باشى متصل می‌شده که امروز ویران گشته است و هیـچ اثرى از آن نیست. بازار رنگرز‌ها این بازار که از بناهاى شاه عباس اول است، از بازار ترکش دوز‌ها به بازار دارالشفاء منتهى می‌شود و اکنون هــم دایر است.
بازار چهارسو نقاشى
بازار بزرگى بوده که قسمتى از آن باقى مانده و اکنون در جنوب خیابان شاه عباس واقع است. مدرسه مریم بیگم و چهارسو نقاشى در این بازار واقع بوده‌اند. بازار ریسمان این بازار از انشعابات بازار عربان بوده که به میدان هاتف متصل است. مدرسه کاسه گران در آن بازار واقع است.
بازار نجف آبادی‌ها
این بازار از منشعبات بازار عربان قدیم بوده است و سراهائى که در این بازار قرار دارنـد، خـانى و اردستانى می‌باشند. از این بازار کوچه اى منشعب می‌شود که به دو مناره گنبد سلطان بخت آغا ملکـه آل مظفر مـی رسـد. در وسط راه، حمام کوچکی از آثار شیخ بهائى وجود دارد که اکنون تقریبا مخروبه شده است.
بازار نیم آورد
از بازار تاﻻر، بازارى منشعب می‌شود به نام بازار نیم آورد و به خیابان عبدالرزاق متصل می‌گردد. مدرسه تاریخى نیم آورد که از بناهاى عهد صفویان است، در این بازار واقع شده است. همچنین مساجد خیاط‌ها، مسجد نو، مسـجد ذوالفقار، مسجد شیشه واقع در جنب باغ قلندر‌ها در این بازار قرار دارند.
بازار زرگر‌ها
بازارى است که از چهارسوى کرباس فروش‌ها به بازار قهوه کاشی‌ها منتهى می‌شود.
بازار تفنگ ساز‌ها
این بازار از بناهای عصر شاه عباس بزرگ است که در سراى مخلص به بازار سماورساز‌ها مـى پیوندد و بازار انشعابى آن بازار چخماق ساز‌ها است که هر دو بازار زمانى بنام شمشیرگر‌ها موسوم بوده‌اند.
بازار قناد‌ها
در عهد صفویه این بازار مخصوص قلمزن‌ها و قندیل سازان بوده و در دوران قاجاریه تبدیل به بازار قنادی‌ها شـده
است.
بازارکلاه دوز‌ها
این بازار به در قیصریه منتهى می‌شود و مقابل بازار قناد‌ها واقع گردیده است.
بازار هنر (بازارچه بلند)
این بازار در خیابان چهارباغ واقع شده و در عصر صفوى به کوى شـاهزادگان متصل مـی شده و آن را به نام شاهزادگان می‌نامیده‌اند. باقى مانده این بازار نفیس زمانی انبار دخانیات بوده است و مدتی هم پس از مرمت‌های انجام شده مرکز فروش کارهاى دستى اصفهان بوده و امروزه به محلی برای زرگران مبدل گشـته اسـت. از مدرسـه چهارباغ و سراى فتحیه یا همان مهمانسراى عباسی کنونی و باغ هشت بهشت درهائى به این بازار باز مـی شده است. وضع کنونى این بازار نمودار گذشته زیباى این بازار است.
بازار علیقلى آقا
این بازار در محله بیدآباد واقع و داراى چهارسوئى زیبا می‌باشد که در دوران صفویان بوسیله علی قلى آقا احداث گردیده است. در این بازار مسجد و حمامى نیز به نام علی قلی آقا قرار دارد.
بازارچه دردشت
این بازارچه در محله دردشت واقع گردیده است.
بازارچه بیدآباد
این بازارچه در حدود مسجد سید واقع و داراى طاقهاى ضربى و گنبد و چهارسو نیز می‌باشد و بخشی از این بازار در اثر احداث خیابان مسجد سید خراب شده است. در این بازارچه مسجد و مدرسه هم قرار دارد.
بازار بوریاباف‌ها
این بازار همان بازار هارونیه است که به سبب وجود کاروانسرائى به نام بوریاباف‌ها در آن محـل، آنجا را بـازار بوریاباف‌ها می‌نامند و اکنون هم سرای بوریاباف‌ها در آنجا وجود دارد.
بازار مرغ
این بازار روبروى مسجد جامع در خیابان هاتف واقع و شاید به سبب اینکه در آنجا روزى مرغ می‌فروخته انـد بـه این نام خوانده شده است.
اگرچه مجموعه بازارهای تاریخی اصفهان، امروزه بین خیابانهای پر رفت و آمد که به شکلهای تقریبا منظم همدیگـر را قطع می‌کنند محصور شدهاند، ولی از زیبایی راستاهای نامنظم و معماری بی‌نظیرشان هیچگاه کاسته نشده است.