قسمت سی و دوم: تاریخچه کلیساهای اصفهان
شهر اصفهان، پایتخت حکومت صفویه، تا اوایل قرن هفدهم میلادی از جنوب به رودخانه زاینده رود محدود می شد اما پس از کوچ بزرگ ارمنیان ساکن دشت آرارات به اصفهان و سکونتشان در ساحل جنوبی رودخانه، این قسمت از شهر رو به آبادی نهاد و به سمت ارتفاعات جنوب رودخانه گسترش یافت. سال ها پیش از این واقعه نیز در اواخر قرن شانزدهم میلادی و پیش از آغاز جنگ های ایران و عثـمانی شـماری از ارمنـیـان سـاکن بـرخـی از روسـتاهـای مـناطـق قـره باغ، شـماخی و گنـجه به علت ظلم حکام عثمانی با کسب اجازه از شاه عباس کبیر به طور گروهی به ایران مهاجرت کرده و به فرمان شاه در حاشـیهشهراصفهان و شمال رودخانه زاینده رود مستقرشده بودند و بنابر آنچه گفته شده به آنان اجازه بنای کلیسا نیز داده شد.
شاه عباس به منظور رونق تجارت خارجی اختیاراتی خاص به بازرگانان جلفا اعطا کرد و در مقابل آنان در مدت کوتاهی تجارت خارجی ایران را گسترش دادند. به علت امتیازات خاصی که شاه عباس به اهالی جلفا اعطا کرده بود آنها عملاً اداره امور ارمنیان این منطقه را در دست داشتند و کل منطقه ارمنی نشین جنوب اصفهان را به یاد موطن آبا و اجدادی خود جلفای نو نام نهاده بودند. خود منطقه جلفای نو نیز محله های مختلفی داشت که اهالی هر محله آنرا به نام شهر خود نام گذاری و با کسب اجازه از شاه عباس اقدام به بنای کلیسای خاص خود کرده بودند.
بنا بر اطلاعات موجود، تا قبل از پایان قرن هفدهم میلادی در خود شهر اصفهان شش کلیسا و در منطقه ی جلفای نو ۲۴ کلیسا وجود داشت که در حال حاضر از کل این تعداد تنها ۱۳ کلیسا در منطقه ی جلفا باقی مانده است.
کلیساهای بنا شده در اصفهان صرفاً یک ساختمان خاص برای انجام فرایض مذهبی نبودند بلکه شامل مجموعه ای از بناهای مختلف در اطراف ساختمان کلیسا می شدند که کاربردهای علمی و فرهنگی نیز داشتند و کتاب های دستی بسیاری در آنها نوشته شده که در حال حاضر نمونه هایی از آنها در موزه ی کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود. در محوطه ی اطراف این کلیساها، مدفن روحانیان، بازرگانان و افراد سرشناس ارمنی قرار دارند که بیانگر بخشی از تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان است.
ارمنیان مهاجر به اصفهان در حدود پنجاه سال پس از استقرار در این شهر، به فرمان شاه عباس دوم به جنوب رودخانه ی زاینده رود کوچانده شدند. این مهاجران عمدتاً در قسمت جنوبی پل مارنان سکنی گزیدند و محله های جدیدی را ایجاد کردند. به این ترتیب، کلیساهایی که آنان پیش از این در داخل شهر اصفهان بنا کرده بودند متروکه و به مرور زمان تخریب شدند. امروزه از این کلیساها تنها نامی و مختصر اطلاعاتی باقی مانده، اما از معماری آنها هیچ گونه اطلاعاتی در دست نیست. معروفترین این کلیساها دیر مریم مقدس است که کتاب های دست نویسی به تاریخ ۱۶۳۴ میلادی از آن به یادگار مانده است.
در بین ارمنیان ساکن اصفهان و منطقه ی جلفای نو اقلیتی از ارمنیان کاتولیک هم حضور داشتند که آنان نیز کلیساهای خود را در هر دو منطقه بنا کرده بودند. در حال حاضر یکی از این کلیساها در منطقه ی جلفا موجود است.
با وجود آنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده اند، هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای شمال استان آذربایجان همچون قره کلیسا، هفتوان، زور زور و استپانوس مقدس وجود ندارد. علت این امر را باید در شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی جستجو کرد.
شاه عباس برای آنکه ساخت کلیساهای متعدد باعث دردسرهایی برای وی و تحریک احساست مذهبی اهالی اصفهان و در نتیجه، درگیری های مذهبی نشود بنای کلیساها را مشروط به آن ساخت که معماری آنها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد. به این ترتیب، معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساها را به شیوه ی معماری ایرانی و گاه با ظاهری همچون مساجد بسازند. البته، شرایط دیگری همچون آب و هوا و نوع مصالح، که شامل آجر و خشت می شد، نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان بی تأثیر نبوده است.
معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنر معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی همتا زدند. آنان کلیه ی کلیساها را از نظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و از نظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوه ی معماری ارمنی و مطابق با شیوه ی معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجه ی این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونه ی آنها را در هیچ کجای دنیا نمی توان یافت.
از خصوصیات کلیساهای جلفای اصفهان وجود نقاشی های بسیار زیبا بر روی دیوارهای داخلی است. این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی کلیسا تأثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت. تا آن زمان در هیچ یک از کلیساهای ارمنی دیوارها به این وسعت نقاشی نمی شدند و کلاً سنت کلیساسازی ارمنیان چنان بود که دیوارهای خارجی را با حجاری تزیین می کردند و تا جایی که امکان داشت دیوارهای داخلی را ساده و بدون هرگونه تزیینی باقی می گذاشتند. کلیساهای اصفهان در مقایسه با کلیساهای هم دوره ی خود در ارمنستان پنجره هایی بزرگتر داشتند که نور بیشتری از آنها به داخل می تابید. علت اصلی استفاده از این نوع پنجره ها را بهتر نمایان شدن نقاشی های دیواری دانسته اند.
تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان استفاده از «کوچناک» در آنها بود. این کلیساها در ابتدا فاقد ناقوس خانه و طبعاً فاقد ناقوس بودند و اهالی با صدای ضرباتی که بر چوبی بزرگ (کوچناک) وارد می آمد برای ادای فرایض مذهبی به کلیسا دعوت می شدند. اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد کلیسای تُومای مقدس بود که به همین علت به کلیسای زنگدار معروف شد. پس از آن، کلیه ی کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه هایی با سبک معماری ارمنی شدند.