قسمت دهم: مساجد (قسمت ششم)

از دیگر مساجد تاریخی و پر اهمیت اصفهان میتوان مسجد علیقلی آغا، لنبان، قطبیه و مسجد امام علی(ع) یا سلطان سنجر را نام برد.

مسجد علیقلی آغا

علیقلی آغا یکی از خواجه‌سرایان نیکوکار زمان شاه سلطان حسین صفوی بود که در زمان حیاتش، مسجد و حمام و بازار و سرا و چهار سوق زیبایی به نام خود و در محله بیدآباد اصفهان ساخت. او برادر خسروآغا بود که حمام خسروآغا نیز مشهور است.

از جلوی مسجد علیقلی آغا مادی فدن یا فدا عبور می‌کند و سردر مسجد به سمت مغرب است. مسجد، صحن نسبتاً کوچک و زیبایی دارد و شبستان آن با کاشی‌هایی از نوع گره کاری تزئین شده‌است. کتیبه سردر به خط ثلث قهوه‌ای رنگ به خط علی نقی امامی و تاریخ ۱۱۲۲ هجری قمری است.در این کتیبه به نام شاه سلطان حسین و علیقلی آغا اشاره شده‌است. شبستان زیبا و نفیس مسجد در شرق حیاط قرار دارد و بر کتیبه آن با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری نوشته شده‌است. مفاد این اشعار حاکی از این است که شبستان در سال ۱۲۹۷ هجری قمری زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به مسجد افزوده شده‌است. خطاط این کتیبه عبدالجواد و استاد کاشیکار آن محمد اسماعیل است. در جنوب ایوان محراب زیبایی است که ازاره آن سنگ مرمر و دیوارهای بالا با کاشیکاری معرق تزئین شده‌است. این مسجد به لحاظ وجود خطوط زیبای ثلث و نستعلیق مربوط به عصر صفوی و قاجار و کاشیکاری نفیس یکی از بناهای ارزشمند اصفهان به شمار می‌رود. در مقابل مسجد، حمام علیقلی آغا واقع شده که قسمت اعظم آن ویران گردید و مقداری از کاشی‌های نفیس آن به کاخ چهلستون انتقال یافته‌است و در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی گردید.

مسجد لنبان

اين بنا در محله قديمي لنبان واقع شده و بناي کنوني آن از آثار دوره صفوي است که بر روي بقاياي مسجدي از قرن هشتم هجري بنا شده است. در رساله «محاسن اصفهان» تأليف مافروخي نام محله لنبان بارها آمده و مخصوصاً مسجد و عمارتي توصيف شده که يکي از ارکان نامي اصفهان، آن را در قرن هشتم هجري ساخته بوده است. مسجد مزبور در دوره صفويه بازسازي شده و در دوره‌هاي بعدي نيز تعميراتي کلي در آن صورت گرفته است، به طوري که از آثار قديمي آن، به غير از چند قطعه گچ بري مربوط به قبل از صفويه و چند لوح کاشي کاري از دوره صفويه که در تالار جديد مسجد برجاي مانده، چيز ديگري مشهود نيست. خطوط باقي مانده بر دو لوح کاشي به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردي و مورخ 1080هـ . ق است. در بالاي در ورودي مسجد به خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشي لاجوردي، اشعاري نوشته شده که حاکي از تعمير مسجد در دوره شاه سليمان صفوي است. کتيبه سردر مسجد لنبان، از اضافات قرن سيزدهم هجري، مورخ 1256 است.

در زير تالار بزرگ مسجد، نهر آبي جريان دارد و سردابه‌اي بنا شده است. منبر مسجد، معروف به منبر صاحب الزمان، مورخ 1114هـ . ق، از نفيس‌ترين منبرهاي عهد صفوي است. درکتب مختلف چنین ذکر شده است که اولین مسجدی که در اصفهان بنا شده مسجد لنبان بوده و حضرت مجتبی (ع) در این مسجد نماز خوانده است. مشهور است که قبر یکی از پیامبران زیر شبستان این مسجد قرار دارد.

مسجد قطبیه

در خیابان طالقانی امروز مسجدی قرار دارد که با توجه به کتیبه ی سردر آن در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی ساخته شده است. این کتیبه در حال حاضر در کاخ چهلستون نگهداری می شود و به همراه سردر، در مجاورت یکی از دیوارهای این کاخ نصب شده است.

توضیح اینکه در حدود 50 سال پیش که خیابان طالقانی امروز که در آن زمان خیابان خوش و بعد از آن خیابان شاه نامیده می شد تعریض می شد این سردر در معرض نابودی قرار گرفت بنابراین سردر عیناً به کاخ چهلستون منتقل شد و امروز بازدید کنندگان کاخ چهلستون، این سردر زیبا و کتیبه آن را نیز مشاهده می کنند.

به هر حال کتیبه سردر که به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی با خط ابوسعید امامی نوشته شده، تاریخ 905 هجری قمری را بر خود دارد. به موجب مفاد این کتیبه و تحقیقات پژوهشگران، بانی و سازنده این مسجد قطب الدین علی باب الدشتی بوده است.

مسجد قطبیه صحن کوچکی دارد و به دلیل تعریض خیابان از در ورودی مسجد مستقیماً به شبستان گنبد دار وارد می شویم. این شبستان دارای 4 صفه است که قبری در صفه شمالی قرار دارد.

اگر چه کتیبه ای که بر سنگ سیاه قبر نوشته شده صاحب قبر را شخص دیگری می داند، اما مردم اصفهان آن را متعلق به قطب الدین باب الدشتی می دانند و زیارت می کنند. در صحن مسجد سنگابی قرار دارد که اشعاری به خط نستعلیق برجسته بر آن نوشته شده است.

مفاد این اشعار حاکی از این است که این سنگاب در سال 1307 هجری قمری به هنگام سلطنت ناصر الدین شاه قاجار نصب شده است.

با آنکه این مسجد تغییرات بسیاری کرده و کاشی های آن لطمات فراوان دیده اند اما هنوز هم بسیار زیبا هستند چرا که به قول یکی از پژوهشگران خارجی «... این کاشیها دارای ویژگی هـای عصری هستند که زیباترین کتاب های دارای تذهیب و حواشی ایران در آن به وجود آمده است ...»

مسجد امام علی(ع) یا سلطان سنجر

مسجد علی اصفهان که به مسجد سنجریه نیز معروف می‌باشد، بنایی است که به احتمال قوی متعلق بـه دوران سلاجقه می‌باشد و در میدان قیام یا میدان کهنه اصفهان، محله هارونیه و کوچه‌ای به نام مسـجد علـی و رو بـه روی بقعه متبرکه هارونیه قرار گرفته است.

این مسجد پر آوازه شهرت خود را وام دار مناره خویش است که البتـه متعلق به خود مسجد نمی‌باشد و متاخر‌تر از مسجد است، بنابر این گمان می‌رود مسجد بعد‌ها در کنار ایـن مناره ساخته شده است. این مسجد در زمان صفویان رو به ویرانی می‌نهد و در زمان شاه اسماعیل صفوی باز سـازی و مرمت می‌شود. جابر انصاری در مورد وجه تسمیه مسجد علی اصفهان در کتاب خود به نام تاریخ اصفهان سخن گفتـه است و در صفحه ۲۱۹ چنین آورده است:

مسجد علی از مساجد کهن اصفهان است و آن را گویند علی شاه فرزنـد تکش سلطان خوارزم که از جانب پدر والی اصفهان شد بساخت به سال پانصد و نود و پنج هجری. حمام شاه علی نیز بدو منسوبست و شاید از جهت سیاست خوارزمیان بضدیت خلیفه عباسی خواسته‌اند نام امیر المؤمنین علی(ع) را به مسجد بگذارند کما اینکه سید علاء الدین ترمذی را نیز به خلافت نام نهاده بودند بعضـی هـم گوینـد بـه عهـد سنجری ساخته شده. در مورد وجه تسمیه این مسجد می‌توان گفته جابر انصاری را پذیرفت و نام گرفتن مسجد به نام امیر المؤمنین امام اول شیعیان، را به سبب مخالفت خوارزم شاهیان با خلیفه عباسی دانست.
شاردن جهانگرد فرانسوی که در قرن یازدهم هجری دیداری از اصفهان داشته و قسمتی از وقایع این عصر را درک کرده است از مسجد علی با عنوان مسجد سنجریه نام برده است و در سفرنامه خود چنین می‌نگارد: کتیبـه ســر در آن به نام شاه اسماعیل بزرگ با خط طلائی نوشته شده است و این طور به نظر می‌رسد که سازنده آن بوده است. مطابق نظر شاردن این مسجد که در دوران سلطنت سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه بنا شده، به نـام بـرادرزاده و داماد وی مسجد سنجریه نامیده شده اما در دوران سلطنت شاه اسماعیل از پادشاهان سلسله شیعی مذهب صفوی مرمت گردیده و به احترام امام اول شیعیان مسجد علی نام گرفته است.
تاریخ دقیق ساخت مسجد معلوم نیست، اما آنچه مسلم است تاریخ بنا به قبل از صفویان در حـدود قـرن پنجم و ششم هجری قمری بر می‌گردد و مسجد علی در اصل بنایی متعلـق به دوران سـلاجقه مـی باشد. بانی آن نیـز مشخص نیست، اما در منابع مختلف از سلطان سنجر و علی شـاه فرزند تکش سـلطان خـوارزم و همچنیـن از محمود بن محمد ملکشاه نام برده شده است. در دوره صفویان تقریبا ا ز این مسجد جز ویرانه‌ای بـر جـای نمـاده بود که در دوره شاه اسماعیل صفوی تجدید بنا شده است. مرمت و نوسازی مسجد توسط میرزا کمال الدین شاه حسین اصفهانی که در دربار شاه اسماعیل صفوی عنوان دار وکیل السلطنه و اعتماد الدوله بوده و به نام او در کتیبـه سر در مسجد اشاره شده است، انجام شده است. وی علاوه بر انجام مرمت به تزئینات کاشـیکاری و گـچ بری نیــز پرداخته است. مسجد علی اصفهان از جمله مساجد چهار ایوانه محسوب می‌شود، ایوان غربی در واقع در آیتگاه مسجد می‌باشد و در سه جانب جنوبی، شمالی و شرقی ایوان‌های مسجد قرار گرفته‌اند. ایوان جنوبی از سایر ایوان‌ها گسترده تـر مـی باشد و طبق اصول غالب مساجد چهار ایوانه، گنبدخانه مسجد در پس آن واقع شده است. شبستان زمستانی مسـجد در گوشه جنوب شرقی جای گرفته است و این شبستان زمستانی و همچنین شبستان اصلی که در زیر گنبـد مسـجد جای گرفته است، پائین‌تر از سطح مسجد می‌باشند و ارتباط آن‌ها با حیاط از طریق پله می‌سر می‌شود. از تزئینات مسجد علی می‌توان از قطار بندی‌های گچی آن نام برد. گنبد مسجد گنبدی آجری است اما داخل آن با مقرنس‌های گچی زینت یافته است. کتیبه‌ای به خط ثلث با گچبری طلائی رنگ دورتادور گنبدخانه وجود دارد کـه حاوی دوازده آیه ابتدای سوره مبارکه اسری می‌باشد. از دیگر کتیبه‌ها، کتیبه سردر مسجد می‌باشد که آن نـیز بـه خط ثلث و حنائی رنگ بر زمینه لاجورد است و در بر گیرنده آیاتی از کتاب آسمانی قرآن می‌باشد. زیر این کتیبه کاشی معرق لاجوردی رنگ، کتیبه دیگر به خط ثلث با رنگ سفید بر زمینه لاجورد از کاشی معرق وجود دارد که در بر گیرنده عبارت سلطان شاه اسمعیل و میرزا شاه حسین اصفهانی بانی نوسازی مسجد، می‌باشد. این کتیبه به خـط شمس الدین تبریزی نوشته شده است. تاریخ اتمام بنای مسجد را به سال ٩٢٩ هجری قمری نسبت داده‌اند که مصادف با زمان قتل سازنده این مسجد بوده است. در حکایات این طور عنوان می‌شود که به خاطر جاه و جلال و شوکت و قدرت میرزا شاه حسـین اعتمـاد الدوله و همچنین به واسطه اینکه در زمینه حکومت داری، در اصفهان بی‌رقیب بوده است، مخالفـان کمر بـه قتل وی می‌بندند و او را شبانه به هنگام خواب به قتل می‌رسانند، البته با پیگیری شاه اسماعیل زمامدار وقت، قاتلیـن مشخص و دستگیر می‌شوند و همگی به خاطر چنین جنایتی کشته می‌شوند. جسد اعتمادالدولــه نـیز بـا تکریم و احترام زیاد از سوی شاه به خاک سپرده می‌شود. خوش ترکیب‌ترین و سالم‌ترین مناره مرتفع شهر اصفهان مناره مسجد علی است. برخی از محققین مناره رفیع و زیبای مسجد علی را متعلق به هارون ولایت می‌دانند اما در حال حاضر این مناره جزء مسجد علی است. آنچه که مشخص است در گذشته‌ای که مسلماً متاخر‌تر از دوره صفویه می‌باشد، مناره متعلق به مقبره هـارون ولایــت بـوده است.

این مناره متشکل از سه بخش است که با آجر و ملاط گچ ساخته شده است و از پائین به بالا نازک‌تر و کوتاه‌تر مـی شود، ارتفاع اولیه آن حدود پنجاه متر بوده و اکنون در حدود چهل متر می‌باشد. قطـر منـار در سطح زمیـن شـش متراست. سال ساخت مناره مسجد علی دقیقاً معلوم نیست. اما کار‌شناسان سال ســاخت آن را بیـن سـالهای ۵١۵ تـا ۵٢۵ هجری قمری تخمین می‌زنند. تزیینات منار آجر چینی پرکار با طرحهای متنوع و زیبا اسـت. ایـن منـار دارای پنج کتیبه به خط کوفی است که سه تا از این کتیبه‌ها با کاشی فیروزه‌ای رنگ و چهارمی با گچ و پنجمی که پایین‌تر از چهار کتیبه دیگر است با آجر تراشیده نگاشته شده است. عبارات نگاشته شده بر این کتیبه‌ها به خط کوفی و بنایی است. بر کتیبه اول به خط کوفی با کاشی فیروزه بر بدنه آجری عبارت لا اله الا الله به کرات حک شده است. بر کتیبه دومی به خط کوفی با کاشی فیروزه‌ای زیر مقرنس‌های نعلبکی منار الملک الله تکرار شـده است. کتیبـه سوم نیز عبارت لا اله الا ﷲ محمد رسول الله را به رنگ فیروزه‌ای در بر دارد. کتیبه چهارم به خط بنایی است و بـا تلفیق گچ و آجر عبارت هو الله الذی لا اله الا هو را نمایان ساخته است. و نهایتا کتیبه پنجـم نــیز هماننــد کتیبـه چهارم به خط بنایی است و با آجر کاری برجسته آیه ۱۶ از سوره مبارکه آل عمران را هویدا ساخته است: شهد الله انه لا اله الا هو و الملئکه و اولوا العلم قائما بالقسط .