قسمت پنجم: مساجد اصفهان (قسمت اول)
شهر اصفهان از دیرباز مورد توجه سلاطین و حکام وقت بوده که همین توجه خاص باعث حسد دشمنان و حسودان به شهر شده است که بعضاً در پاره ای مواقع شهر رو به ویرانی نهاده است. بنا به روایات و مورخان اصفهان، در زمان خلافت عمر و در سال 19 یا 21 هجری قمری (که این خود جای تامل است) توسط اعراب فتح می شود. بعدها با افزایش جمعیت مسلمانان در شهر و لزوم ایجاد عبادتگاه، مساجد در اصفهان ساخته می شود و این خود سنتی می شود در اصفهان که امروزه، اصفهان را به شهر منارها و گنبدها در سراسر عالم هستی می شناسند. از علاقه مردم اصفهان به امر مسجد سازی همین بس که در شهر اصفهان برخلاف دیگر شهرهای ایران که دارای یک مسجد جامع می باشند، چهار مسجد جامع(مسجد جامع عتیق, مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه, مسجد حکیم یا جورجیر و مسجد سید) وجود دارد. در ابتدا به معرفی مساجد جامع اصفهان پرداخته و سپس در قسمت های بعدی اگر عمری باقی بود تعداد دیگر از مساجد اصفهان معرفی می شود.
مسجد جامع عتیق
قديمی ترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دوران های بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود گرچه در کاوش های باستان شناسی آثاري متعلق به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است.
اين مسجد داراي بناهاي متعددي است از جمله:صحن چهار ايواني، شبستان ها، مدرسه مظفري، صفه هاي كوچك دوره ديلمي، گنبد نظام الملك، گنبد تاج الملك، محراب اولجايتو، چهار ايوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درويش از جمله بناهاي متعدد اين مسجد مي باشد. مسجد دارای ورودي های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گستردهای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و ناآرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده میشوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد. نمای داخلی صحن مسجد و کاشي کاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند به طور کلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش های زير می باشد:
شبستان مسجد که بر ستونهای مدور استوار است که با گچبري های بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
گنبد و چهل ستون های اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده و از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است.
ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دوران های مختلف از جمله صفويان به چشم میخورد.
ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است. در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.
با مطالعه اين عبارات و دقت در خطوط بنائی اين ابيات بسيار زيبا مشخص میگردد.
چون نامه جرم ما به هم پيچيدند بردند و به ميزان عمل سنجيدند
بيش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشيدند
رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.
در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم میخورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . 
در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد. اين شبستان که به محراب اولجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب اولجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن، خود را خدابنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی ۷۱۰ هجری قمری به چشم میخورد.
زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از محراب اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء میرسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاق های خيمه ای شکل است.
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.اين اثر نفيس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهميت بسياری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.
به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن يادآور معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان میدارد.