قسمت یازدهم: کاخ هشت بهشت
کاخ هشتبهشت ، که روزگاری زیباترین کاخ عالم هم نامیده میشد ، در سال ۱۰۸۰ هجری و به روزگار شاه سلیمان صفوی در نزدیکی باغ بلبل ساخته شد.
باغ وسیعی که عمارت در آن واقع شده جزئی از باغ بزرگ نقش جهان بوده است که شاه اسماعیل اول احداث کرد و در زمان جانشینان او بخصوص شاه عباس اول به قطعات متعددی تقسیم شد. باغ هشت بهشت در زمان شاه صفی وجود داشته است و در دوره دو شاه بعدی یعنی شاه عباس دوم و شاه سلیمان بر درختان این باغ زیبا افزودند. لازم به ذکر است کوشک باغ متعلق به زمان شاه سلیمان صفوی می باشد که در آن دوره باغ تکمیل و اصلاح گردید و در سال ۱۰۸۰ هـ . ق که با سومین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی مقارن بود، به اتمام رسید و به گفته برخی تاریخدانان این باغ نشیمن هشت سوگلی حرم پادشاه بوده است، که ۴ نفر در طبقة همکف و ۴ نفر دیگر در طبقه اول سکنی گزیده بودند.
این بنای دو طبقه با طاقهای زیبا و تزئینات فراوان یکی از نمونههای درخشان معماری عصر صفویه به شمار میرود.كاخ را از چهارسوي، چهار ايوان باشكوه فرا گرفته است كه نور لازم و كافي باغ را به فضاي دروني بنا ميرساند، فضاي مركزي بنا داراي مقرنسهاي گچي است كه به نقاشي آراسته شده و از چهارسو به چهار ايوان باز ميشود، آن گونه كه طرح دروني بنا را به شكل چليپا درميآورد كه در چهارطرف، چهار واحد ساختماني طراحي شده و در كل با طبقهي بالا، هشت واحد جدا از هم طراحي شده است. هر يك از واحدها با نقشهي معماري، طرح تزييني و فضاي دروني گوناگون سامان يافته است. معمار، بنا را به هزار تويي تبديل كرده كه در اين فضاي كوچك، به ويژه در طبقهي دوم، غرفههاي بسيار كوچك پديد آورده و براي جاي جاي آن از ديدگاه تزييني و بهرهگيري برنامه داشته است. این قصـر از همان ابتدای احداث «کاخ هشت بهشت» «هشت به هشت» و «هشت در بهشت» نامیده میشدهاست.
ايوان شمالي كاخ، حوضي مرمرين با ژرفاي كم به نام حوض مرواريد دارد، ايوان نيمروزي كاخ نيز فرايندي آبشارگونه، در ديوارهي ايوان به صورت يك كانال قايم طراحي شده كه از حوضي با پوشش مسين از طبقهي بالا، آب جريان يافته و هم چون آبشار به درون حوض كوچك پاييني ميريزد. اتاقهاي كاخ به طور كامل به نقاشي ديواري و آيينه كاري آراسته بوده كه قسمت بيشتر آنها در دورهي قاجاريه از بين رفته است.
بخش مرکزی کاخ به صورت چهار صفه ساخته شده و ایوان آن رو به شمال است. سقفی که بر فراز این بنای ۴ صفه استوار است پوشیده از مقرنسهای گچی خوش رنگ و خوش طرح است.
اتاقهای طبقه اول در چهار گوشه عمارت تزئیناتی از گچبری و نقاشی دارند. در طبقه دوم عمارت نیز مجموعهای از رواقها و اتاقها و طاقها و پنجرهها بر زیبائی آن میافزایند. این طبقه به راهروها و اتاقهای متعددی تقسیم شده که هر یک تزئینات خاصی دارند. در برخی حوض آب و در بعضی بخاریهای دیواری تعبیه شدهاند. دیوارها را نیز آینههای فراوان میپوشانیدهاند. تمام سقفهای کاخ را نیز موزائیکهای بسیار عالی پوشانیده و دالانها و غلامگردشهای بسیار زیبا و هماهنگ، آنها را احاطه کردهاند.
آنچه در این عمارت حائز اهمیت است ارتباطی است که میان فضاها و قسمتهای مختلف آن پدید آمدهاست. این ارتباط باعث شده تا این عمارت در عین تنوع و گوناگونی و تعدد فضا از وحدت و یکپارچگی و تزئینات قابل توجه برخوردار شود.
تزئینات عمارت در دوران صفویه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که سیاحان بسیاری زبان به تحسین آن گشودهاند. متأسفانه امروز از نردههای چوب زرنگار و قابها و جامهای بلور و آلتهای شیشهای رنگارنگ ظریف اثری بر جای نمانده است چرا که در دورههای بعد از صفویه و بخصوص در عصر قاجاریان تغییرات بسیاری در آن داده شده است. این تغییرات به حدی است که برخی از سیاحان آن را از دوران قاجار به حساب آوردهاند.
در اواخر دوران قاجار عمارت هشت بهشت به مالکیت خصوصی اشخاص در آمد و از زیورهای نفیس و گرانبهای دوره صفویه عاری گردید بطوری که امروز از آن همه شکوه و فریبندگی داخل کاخ و آب نماها و جویهای آب روان اثری بر جای نماندهاست. با همه دخل و تصرفات زیبایی صفوی این بنا برجای ماندهاست چنان که آندره گدار باستانشناس و ایرانشناس میگوید:
کاخ هشت بهشت با تالاری که از هر سو باز است و با چهار عمارت کلاهفرنگی در چهار گوشه خود هنوز هم ترکیب اصلی و مختصری از لطف و ملاحت روزگاران گذشته را حفظ کردهاست.