قسمت نوزدهم: گرمابه علیقلی آقا

اين حمام از دوره صفوي و از آثار نيمه اول قرن دوازدهم هجري قمري، باقي مانده است. باني اين بنا عليقلي آقا از خواجگان حرم شاه سليمان و شاه سلطان حسين صفوي بوده است. اين بنا از دو حمام بزرگ و کوچک تشکيل شده است. هر يک از اين دو حمام مانند ديگر حمام هاي سنتي شامل دو فضاي اصلي سربينه و گرمخانه است و در حمام بزرگ فضاي مهم ديگري موسوم به چال حوض نيز وجود دارد. مجموعه اين دو حمام به گونه اي طراحي شده که سربينه هاي دو حمام مجاور هم و گرمخانه ها در کنار يکديگر قرار گيرند. بدين ترتيب با نزديک هم واقع شدن فضاهاي با درجه حرارت مشابه، اتلاف حرارت کمتري صورت مي گيرد.

سربینه حمام بزرگ فضایی هشت ضلعی است که دور تا دور آن را سکوهایی پر کرده است. دور تا دور این سربینه بخش هشت ضلعی کوچکتری دیده می شود که سکوهای آن محل‌های نشستن، تعویض لباس و استراحت کسانی بوده که تازه به حمام وارد می شدند. هر کدام از این سکوها، جایگاه افراد مشخصی بوده اند که بر اساس احترام و جایگاهشان دسته بندی می شدند.

اولین سكو متعلق به اوستای حمام بوده كه در قبال گرفتن پول از مراجعین (پس از استحمام) گلاب در كف دست آنها می ریخته است. دومین سكو خاص سادات بود و سومین و پنجمین سكو به عوام مردم تعلق داشت که نمی خواستند از امکانات حوض و پله استفاده کنند. روی چهارمین سكو که به سمت قبله بود، معمولا روحانیون می نشستند و ششمین سكو را هم اشراف زادگان پر می کردند. و اما هفتمین و آخرین سكو از بقیه سکوها بزرگتر ساخته شده بود، به خان یا بزرگ شهر تعلق داشت.

استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها، و از ظهر تا غروب زنان استحمام می کردند. البته در بعضی دوره ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می کردند و اجازه ورود را تا زمانیکه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی دادند.

البته معماران صفوی به جای کمدهای امروزی، حفره‌هایی را زیر سکوها درست کرده اند که هم جاکفشی مردم محسوب می شد و هم جایی برای قرار دادن بقچه لباس ها. در میان سکوهای سر بینه چهار حوض هم دیده می شود که کاربرد آن شستشوی پاها قبل از ورود به حمام و بعد از خروج از آن بوده است.

نقوش و گچبری های بجا مانده در طاق ها و دیوارهای حمام و نمایش آنها به صورتی که بیشتر به چشم بیایند، و جداسازی مناسب فضاها برای جلوگیری از هدر رفتن گرما نشان از ذوق و درایت سازندگان حمام دارد.

بر روی طاق ها و دیوارها نقاشی هایی مربوط به اواخر صفویه به چشم می خورد که بعضی از آنها در دوره پهلوی تراشیده شده و جای خود را به نقاشیهای رنگ روغن ساده ای داده است که شخصی گمنام از خود برجا گذاشته است. اما کاشی کاریهای ظریف حمام توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. رنگ بندی مناسب آنها در قسمت ورودی و رختکن، بسیار استادانه است ضمن اینکه تصویری در کنار استخر بزرگ حمام مشاهده می شود که منسوب به بانی حمام، علیقلی خان می باشد

گرمخانه حمام علیقلی آقا هم تقریبا شبیه به تمام گرمخانه های دیگر است. فضایی مستطیل شکل، حوضی در وسط و ستون هایی که بخش های حمام را از هم جدا کرده اند. بخشی برای شستشو، بخشی برای آب کشی و بخشی هم برای استحمام خصوصی.

در چند جای حمام در کنار حوضچه ها، سنگ های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می شود که سطح آنها آجدار و دارای برجستگی های ملایمی است. از این سنگها برای ماساژ دادن استفاده می کردند. این سنگها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه ها طراحی شده اند و از حفره بالای آنها آب گرم  بر سطح آجدار جاری می شد و نقش یک ماساژور را بازی می کردند.

در این حمام باستانی، استخر بزرگی هم برای آب تنی در نظر گرفته شده است. در این فضا، می توانید دو شاه‌نشین را ببینید که ظاهرا یکی برای پرش و شیرجه استفاده می شده و دیگری جایگاه تماشاچیان بوده است!

آب این حمام هم مثل بیشتر حمام های ایرانی قدیمی به شیوه گاوچاه تهیه می شده است. به طوری که در کنار این حمام دالانی به نام دالان گاورو در کنار یک چاه و استخر وجود دارد که مخصوص حرکت گاوها و بالا کشیدن آب از چاه و ریخته شدن آن به داخل استخر بوده است. از این مرحله به بعد، این لوله‌های سفالی یا همان تنبوشه ها بودند که آب را به خزینه‌ها و حوض‌های قسمت‌های مختلف حمام هدایت می‌کردند.

سیستم نوردهی این گرمابه به گونه ای است که روشنایی از روزنه هایی تأمین می شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.

سیستم گرمایشی حمام از طریق آتشدان و انبار سوختی که پشت خزینه قرار داشتند، تامین میشده است. سوخت مصرفی حمام‌ها در قدیم خار و بوته، فضولات حیوانات و ذغال گلوله شده بود و در این اواخر از ذغال‌سنگ و نفت سیاه استفاده می‌شد. صفحه‌ای به نام تیان که از آلیاژ مخصوص ساخته شده بود در کف خزینه قرار داشت و با حرارت دیدن آن، آب خزینه گرم می‌شد. دود ناشی از آتش آتشدان به مجراهایی در کف گرمخانه هدایت می‌شد و هوای گرمخانه را گرم می کرد. به این معماران صفوی باز هم از اتلاف انرژی پیش گیری می کردند و با یک تیر، دو نشان می زدند، گرم کردن آب و گرم کردن هوای حمام!