قسمت ششم: مساجد (قسمت دوم)
مسجد جامع عباسی، مسجد امام یا مسجد شاه
در منتهی اليه جنوبی ميدان نقش جهان مسجدی برپاست که نمونه ارزنده ای از معماری قرن ۱۱ هجری به شمار می رود. ساختمان مسجد در سال ۱۰۱۹ هجری برابر با ۱۶۱۱ ميلادی شروع شد و در سال ۱۰۳۸ هجری برابر با ۱۶۲۹ ميلادی به پايان رسيد. اين مسجد به عنوان يک بنای عمومی برای استفاده مردم ساخته شد. مسجد جامع عباسی یکی از مهمترین بناهای عصر صفویّه است که پیش تر به نام های مسجد مهديه، مسجد المهدی، مسجد جامع عباسي، مسجد سلطاني جديد، مسجد شاه شهرت داشت. این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران است. سنّتهای شکلدهی، آرمانها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده تر به آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار بزرگ ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یگانگی یافته است. تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالودهای وسیع بنا گردیده است.
سردر زيبا و با شکوه مسجد با کاشی معرق است اما بقيه قسمت ها با کاشی خشت تزئين گرديده است. بسياری از محققين و مطلعين تاريخ صفويه علت اينکه کاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارند را در عجله ای می دانند که شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.معمار مسجد استاد علی اکبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است که نام او در کتيبه بالای سردر آمده است. سردر ورودی رفيع و با شکوه مسجد با مناره های طرفين بر زيبائی بنا می افزايد. اين سردر با کاشی های تزئينی چند رنگ همراه با نقوش گل و گياه و پرنده و مقرنس های پوشيده از کاشی های معرق با نقش های متنوع و زيبا تزئين شده است.
در بالای کتيبه سردر غرفه ای است که کاشی کاری آن بسيار جالب توجه است. شکل دو طاووس که در طرفين يک گلدان قرار گرفته و با کاشی های معرق تزئين شده اند از ديدنی های مسجد به شمار می روند.
در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشين شاه عباس اول نصب شده است. قطعه ای که با مصراع « شد در کعبه در سپاهان باز » با خط نستعليق بسيار زيبا بر در نوشته شده ماده تاريخ نصب اين در يعنی سال ۱۰۴۷ هجری را بيان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند که بيانگر بخشودگی برخی از ماليات ها در دوران های مختلف است.
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیر این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیکالله تجلیل شده است.
مسجد جامع عباسی یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده میشود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم میدارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.
مسأله ای که در مسجد جامع عباسی جلب توجه می کند و اکثر سياحان و جهانگردان نيز به آن اشاره کرده اند و معماران و مهندسين نيز آن را يکی از استادانه ترين شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعايت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست کرده اند که با عبور از ميان ايوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نيم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقيقت معمار برجسته اين اثر با يک زاويه ۴۵ درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.
ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع مناره های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاه منارههای سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ های مرمر یکپارچه و سنگاب های نفیس، از دیگر دیدنی های جالب این مسجد است.
این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستان ها، شبستان شرقی، بزرگتر اما ساده و بیتزیین است و دیگری شبستان غربی کوچکتر است اما تزییناتی با کاشیهای خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است.
در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجرههایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه مینامند.سنگ مشهور به سنگ شاخص که در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سليمانيه قرار دارد. محاسبه و تعبيه و نصب اين سنگ از ابتکارات و ابداعات شيخ بهائی دانشمند بی نظير عصر شاه عباس اول است. اين سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهارفصل سال نشان ميدهد.
ايوان سرپوشيده شمالی مسجد فضای وسيع و بلندی است که سر تا سر آن را کاشيکاری بسيار زيبائی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفيع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی اين صحن قرار دارد. اين گنبد را بزرگترين و پرکارترين و استادانه ترين آثار معماری قرن ۱۱ هجری می دانند. از خصوصيات اين گنبد که حدود ۵۲ متر ارتفاع دارد انعکاس صدا است و اين به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای ۱۶ متری بين دو گنبد است. در همين صحن منبر سنگی مرمری يکپارچه نفيسی واقع شده که از شاهکارهای سنگتراشی آن روزگار است. اين صحن به وسيله دو دهانه عريض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی اين دو شبستان نيز پوشيده از کاشيکاری و کتيبه های نفيس و زيباست.
در دو سوی ايوان جنوبی مسجد دو شبستان وسيع ساخته شده که مجموعه ای از ويژگی های معماری پيشرفته قرون ۱۰ و ۱۱ هجری را به نمايش می گذارند.ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفتهاند که ارتفاع هر یک از آنها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شدهاند و نامهای محمد و علی به طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آنها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبی از کاشیکاری دارد و نیز داری کتیبهای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.
مجموعاً هفت سنگاب (سقاخانه) در مسجد شاه وجود دارد.
1- سنگاب در ورودی: این سنگاب بر روی پایهای هشتضلعب در برابر درِ ورودی مسجد قراردارد، و از سنگ یشم ساختهشدهاست. کتیبهای بر روی این سنگاب وجود ندارد، و بر سطح خارجی آن، با فاصلهای از لبه، نقشهای برجسته گل و بته کندهکاری شدهاست. از اواخر دهه ۱۳۷۰حفاظی چوبی برای جلوگیری از آسیبهای احتمالی دور سنگاب نصب شدهبود که در سال ۱۳۸۹با حفاظی شیشهای تعویض شد. با وجود حفاظ امکان لمس سنگاب وجود ندارد.
2- سنگاب چهلستون غربی: این سنگاب هم از سنگ یشم ساختهشده و بر پایهای هشت ضلعی در میان دو مربع سنگی پاشویهدار قرارگرفتهاست. علاوه بر نقشهای گل و بته در سطح خارجی سنگاب، در اطراف لبه آن اشعاری به خط نستعلیق بصورت برجسته کندهکاری شدهاست، و در بین بیتهای شعر اصلی، جملات شعرگونه دیگری در وصف علی نگاشتهشدهاند. متن اشعار به این قرار است:
چون به فرمان سلیمان شاه جهان |
آنکه باشد فلکش از مه نو حلقه به گوش |
|
علی حبه جنه |
||
شاه جمجاه کز آوازه آب تیغش |
شد به کانون جهان آتش بیدار خموش |
|
قسیم النار و الجنه |
||
گشت در مسجد شاه این قدح آب تمام |
که ز هم چشمی او جام بیامد به خروش |
|
وصی المصطفی حقاً |
||
نیست بر ساغر زرین فلک چشمکزن |
بسکه موجش شده چون آب گهربار ز نوش |
|
امامالانس و الجنه |
||
گرچه سرپوش به دریا نتوان پوشیدن |
لیک بر شهرت بحرست حبابش سرپوش |
|
یا قاهرالعدوّ |
||
حضر چون وصف روانبخشی این آب شنید |
گفت با آب بقا آب رخ خود مفروش |
|
یا والیالولی |
||
چون به یاد شهدا آبخوری میگوید |
لب باز قدح او که به جان بادت نوش |
|
یا مظهرالعجایب |
||
فکر سامی پی تاریخ به هر سو میگشت |
گفتمش زمزمی از کعبه ثانی زده جوش |
|
یا مرتضی علی ۱۰۹۵ |
براساس این شعر، سنگاب در زمان شاه سلیمان و در تاریخ ۱۰۹۵ قمری، برابر با ۱۰۶۳خورشیدی ساخته شده است. با استفاده از حساب ابجد، جمله «زمزمی از کعبه ثانی زده جوش» هم همین تاریخ را بدست میدهد.
3- سنگاب چهلستون شرقی: این سنگاب از جنس سنگ آهک است و به این دلیل دارای نقش و رگههای طبیعی است. پایه آن هشتگوش است و در میان دو پاشویه چهارگوش قراردارد.
4- سنگاب گنبد غربی: این سنگاب از جنس سنگ مرمر است و پایهای چهارگوش دارد که در میان دو پاشویه قرار گرفتهاست. آب اضافی که از سنگاب بیرون میریخته در پاشویهها جمع میشدهاست. به علت نرم بودن جنس سنگ مرمر، در طول زمان مردم یادگاریهایی بر روی این سنگاب نوشتهاند.
5- سنگاب گنبد شرقی: این سنگاب قرینه سنگاب گنبد غربی است، و دارای همان جنس، شکل، و خصوصیات نصب است.
6- در دالان مشرف به حیاط در گوشه جنوب غربی مسجد سنگابی وجود دارد که این جملات بر روی آن حک شدهاند: «وقف حضرت امام حسین کرد این حوض را هرکه طمع کند به لعنت خدا گرفتار شود. سنه ۱۹۰۱». به نظر میرسد که سنگ تراش تاریخ را اشتباه حکاکی کرده باشد و تاریخ درست احتمالاً سال ۱۰۹۱قمری است که برابر سال ۱۰۵۹ خورشیدی و مصادف با حکومت شاه سلیمان خواهدبود.
7- در انتهای شرقی مدخل اصلی مسجد سنگاب دیگری قرار دارد که شبیه به سنگاب دالان جنوب غربی است، و دارای چند نقش ساده و ناقص بر بدنه و برجستگی جای کاسه آب است. این سنگاب بر روی پایه گردی قراردارد.
به طور کلی مسجد جامع عباسی اصفهان با مناره های رفيع و ايوان های سر به فلک کشيده و شبستان های عالی و محراب های نفيس و همچنين با طرح يکپارچه و متوازن خود از شاهکارهای بی نظير و مسلم معماری زمان صفويه است. مسجدی که در عصر خود از عجايب زمان بوده و در حقيقت نيز به دليل زيبائی طرح، عظمت، ابعاد و شکوه و جلال کاشيکاری هايش چنين است و ... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است.