قسمت سیزدهم: کاخ چهلستون

چهلستون، باغی بزرگ بالغ بر 67 هزار متر مربع است که در دوره شاه‏ عباس اول (996-1038 ه.ق.) احداث گردیده است. در این باغ که "باغ جهان نما" نام داشت شاه عباس کوشکی به شکل کلاه فرنگی بنا کرد که بنای اولیه کاخ چهلستون است، تالار میانی کاخ امروزی و غرفه های چهار گوشه ی آن را شامل می شود. وی بعدها این کوشک را به دیوانخانه، محل استقرار کارکنان و دبیران دربار اختصاص دارد. حدود نیم قرن بعد شاه عباس دوم تصمیم گرفت آنجا را به کاخی برای پذیرایی مهمانان خارجی تبدیل کند، بدین منظور کاخ را توسعه داد، ایوان شرقی را آینه کاری کرد و دستور داد تا صحنه های بزم و رزم را بر دیوار های آن نقاشی کنند. تالار آینه و تالار هجده ستون و دو اتاق شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزئینات نقاشی و آینه كاری و كاشی كاری دیوارها و سقف ها در زمان شاه عباس دوم به آن افزوده شده است. در سال 1057 شاه عباس دوم با دعوت از سفیران کشورهای خارجی این بنای باشکوه و کم نظیر را افتتاح کرد.

وجه تسمیه چهلستون بنابر تحقیق آنوبانینی، به دلیل تعدد ستون های این کاخ است که در ادب پارسی تعدد و کثرت را با عدد چهل بیان می کردند. اما چون تعداد ستون های این ایوان کاخ بیست عدد است، جمعی از راه تفسیر گفته اند که این کاخ با انعکاس ستون ها درآب حوض زیبای مقابلش مفهوم چهلستون پیدا می کند.

ایوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش می باشد، یک بخش که بر 18 ستون چوبی و رفیع استوار گردیده است و چهار ستون وسط که بر روی 4 شیر سنگی قرار گرفته و حجاری آنها به گونه ای است که از دهان این چهار شیر آب فوران می کرده و به حوض مرمری تالار می ریخته است. قسمت دیگر که کمی مرتفع تر است سردر ورودی تالار را تشکیل می دهد و آن را تالار آئینه نامیده اند. این قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آئینه کاری وسیع و پرکاری است که در آن آئینه های ریز و خوش نقش به صورت معرق در کنار آئینه های قدی و خشتی به کار رفته اند. سقف تالار از قابهای چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته شده اند و تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می شود. این قرینه سازی شباهت بسیاری با ایوان تالار عالی قاپو دارد.

تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان و شخصیت های کشورهای خارجی داشته، حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران های مختلف را بیان می دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی های رنگارنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شود.

نقاشی های موجود در تالار مرکزی کاخ که برخی از آنها در عصر قاجار بر روی نقاشی های سابق کشیده شده اند، شرح پذیرایی شاه عباس اول و دوم و شاه طهماسب از امرای ترکستان و همایون هندی و نیز جنگ شاه اسماعیل اول با ازبکان است. دو تصویر دیگر (که در عهد قاجار نقاشی شده اند) یکی روبروی در ورودی تالار و دیگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعیل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمایش می گذارد.

استخر کاخ علاوه بر زیبایی، باعث لطافت هوا می گردد. در چهار طرف این استخر مجسمه هایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نیستند و به هنگام تخریب قصر سرپوشیده، به این محل منتقل شده اند.

به نوشته برخی از مورخین و براساس شعر نورالدین محمد نجیب کاشانی در کتیبه گچی ایوان، این کاخ در سال 1118 هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلطان حسین دستخوش حریق شده که قسمت های سوخته باز سازی و ترمیم شده اند. با حضور سلسله افشاری و متعاقب آن در اوایل حکومت قاجار دو نقاشی دیواری دیگر به سالن مرکزی الحاق گردید. همزمان با صدارت مسعود میرزا - فرزند ناصرالدین شاه قاجار و مقارن با قرن 12 هجری به دستور شخص او، آسیب هایی به بنا وارد شد که بعدها توسط کارشناسان و اساتید ایتالیایی و ایرانی مرمت گردید. کاخ چهل ستون در تاریخ 15/10/1310 خورشیدی به شماره 108 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. باغ چهلستون تنها قسمت کوچکی از باغ وسیع جهان نما است که پیشینه آن به قبل از دوران صفوی می رسد.

ديوار نگاره هاي چهلستون نمونه اي از بهترين تزيينات وابسته به معماري در ايران است. اين ديوار نگاره ها بيانگر رويدادهاي تاريخي دوران صفويه و پس از آن به شمار مي رود كه در كنار مضامين مرسوم ادبي و نقوش گياهي و تجريدي با تكنيك تمپرا و رنگ روغن بر روي ديوارهاي گچي به سبك مكتب اصفهان و به شيوه نقاش شهير صفوي، رضا كاشاني متخلص به رضا عباسي نقش شده است.به غير از تصويرهاي مياني تالار اصلي كه داراي امضاي نقاش معروف دوران قاجار صادق نقاش باشي با عبارت "يا صادق الوعد" و تاريخ 1216 هجري قمري است، كليه نگاره هاي فاقد امضا و تاريخ اثر بوده و با عنايت به اينكه شاخص اصلي كاخ چهلستون، ديوار نگاره ها و نقاشي هاي آن است، مي توان آنها را بر اساس سبك و مضمون به 4 گروه تقسيم مي نمود.

1- صحنه هاي تاريخي كه حكايتگر روابط بين دربار صفوي وهمسايگان شرقي آن است و در تالار بارعام به تصوير كشيده شده اند. 2- قاب هاي كوچك از صحنه هاي جشن و شكار كه در سطح بالايي از راههاي كاخ قرار دارند.3- صحنه هايي از جشن هاي شاهانه، در گلگشت با مضامين تغزلي- ادبي كه در تاقچه هاي دو اتاق جانبي تالار اصلي به تصوير كشيده شده اند.     4- بازتاب حضور بيگانگان در دربار صفوي را كه مي توان در نقاشي هاي ايوان هاي ستون دار جانبي بنا مشاهده كرد.