قسمت هجدهم: پل های تاریخی زاینده رود(قسمت چهارم)
پل خواجو، پل حسن‌بیگ، پل شاهی یا پل بابا رکن‌الدین
در قرون سوم وچهارم هجری محله خواجوی اصفهان یکی از محلات آباد و پر جمعیت شهر محسوب می‌شد که در سال‌های اخیر که اصفهان از اطراف گسترش یافته و بر وسعت و آبادانی آن افزوده شده است. کم کم محله خواجو مورد توجه مردم قرار گرفته و آبادتر شد و عده بسیاری از مردم از محلات دیگر شهر رو بدان محله آوردند.
درکتاب های تاریخی امده است که این محله را قبل از دوران صفویه (باغ کاران و طراز آباد) می‌گفتند و در عهد صفویه و پس از آن گاهی خواجو و در زمانی خواجه می‌گفتند و علت آن ظاهرا سکونت عده ای از خواجه سرایان حرم سلاطین سلجوقی یا صفویه این قسمت را محله‌ی خواجه‌ها سپس در اثر کثرت استعمال خواجو می‌گفتند.
این پل که در سر راه قدیم اصفهان به شیراز ساخته شده است به نام حسن آباد و یا پل بابا رکن الدین نیز خوانده شده است اما احتمال داده‌اند که شالوده آن در زمان حسن بیک ترکمان یا حسن پاشا نامی از امرای تیموری گذاشته شده باشد. ساختمان پل امروزی خواجو که به واسطه مجاورتش با محله خواجو به این نام معروف شده است از دوره شاه عباس دوم است. این پل در سال 1060 هجری بنا شده و طول آن صد و سی و دو متر و عرض آن دوازده متر است. این بنا را فقط از لحاظ ایجاد یک پل بنا نکردند بلکه در عین حال به منزله‌ی سد وب‌اند نیز می‌باشد و با مسدود کردن دهانه‌های زیرین پل خواجو قسمت غربی آن به صورت دریاچه کوچکی در می‌آید. در دوره‌ی شاه عباس دوم در مواقعی که در کاخ‌های هفت دست و آینه خانه مراسم رسمی برپا بوده، پل خواجو (تخته بند) می‌شده و قسمتی از رودخانه که در مقابل کاخ‌های سلطنتی مزبور واقع می‌شده و بر روی آب‌های این دریاچه مراسم آتش بازی به عمل می امده است.امتیاز پل خواجو بر سایر پل‌های زاینده رود آن است که غیر از اختلاف جنبه معماری تزئینات کاشی کاری فراوان نیز دارد و پشت بغل‌های چشمه‌های پایین و غرفه‌های بالا و بنای دو بیگلری بیگی روی پل و نمای غرفه‌های طرفین پل با کاشی‌های الوان مختلف تزئین شده و داخل اتاق‌ها و گوشواره‌ها بیگلری‌های روی پل که اقامتگاه تفریحی پادشاه بوده نقاشی شده است. به سخن پروفسور اپهام پوپ و ژان شاردن، پل خواجو یک اثر تاریخی اوج معماری پل فارسی و یکی از جالب ترین پل‌هایی است که وجود دارند ... که در کل آن ضرباهنگ و شرافت و عزت و ترکیب شاد ترین قوام، ابزار، زیبایی، و تفریح و سرگرمی وجود دارد.در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود داردکه ظاهراً نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود هستند.
چنانچه گفته شد خواجو از محلات خارج شهر و متصل به دان و مشتمل برباغات عدیده و کوچه‌های منظم و محل سکونت اعیان بوده است. چنانچه شاردن می‌گوید بقیه محله خواجو در سمت چپ خیابان چهارباغ واقع است. در کوچه‌های آن نهرها جاریست که اطراف آن‌ها درختان تنومندی غرس شده است. در این جا غیر از اشخاص مهم و معروف کسی دیگر سکنی ندارد و جز عمارت مجلل و باشکوه دیده نمی‌شود. از میان محله‌های مختلف و کثیر شهر اصفهان محله خواجو بوده است که شاهزادگان و اشراف و بزرگان و حکام سکونت داشتند که عمارت عالی و قصور مجلل شاهانه ساخته‌اند که محل تفریح و گردش خانواده‌های سلطنتی بوده است به همین دلیل می‌توانیم بگوییم که محله خواجو در اصفهان محل سکونت اشراف و بزرگان بوده است.
علت انتساب پل خواجو به پل شاهی:
در عصر شاه عباس دوم پل خواجو به نام پل شاهی شهرت داشته است. صاحب کتاب قصص الخاقانی نوشته است بعد از تعطیلات نوروز سال 1060 به امر شاه عباس ثانی پل شاهی را که بر زاینده رود بسته شده بود آئین بندی و چراغان و گلریزان کردند و هر یک از غرفه‌های آن را یکی از امرا و بزگان تزیین نموده. مولانا سایرای مشهدی به مناسبت افتتاح پل اشعاری به رشته نظم کشیده است. چند بیت از قصیده افتتاحیه‌ی پل خواجو (شاهی) به شرح زیر است.
به حکم پادشاه استادتر دست / پلی بر زنده رود اصفهان بست
که ریزد سیل هنگام بهارش / به جوی کهکشان از آبشارش
پلی بر روی دریا تازه بستند/ بر اجزای زمین شیرازه بستند
به حکم پادشاه هفت کشور/ به طاق آسمان شد پل برابر
دلش آئین گل ریزان پل خواست/ رخ از جام چراغان می‌آراست
بفرمود از پی جشن آن زمان زود / به بزم افروز آن هنگام مقصود
که پل را چون بروج آسمانی / ببند آئین نگه کن بین که دانی
زبس تصویر گوناگون نمودار/ روا بانی آن جا نقش دیوار
عجب نبود اگر از عکس آئین/شود آئینه صورتخانه چین
اگر یک گل زمین ساده دیدند/ به رویش عقد از گوهر کشیدند
پل از دریاچه بیند جلوه خویش/ نهاده چون عروس آئینه در پیش
چراغان شد ز حکم پادشاهی / زمین تا آسمان مه تا بمانی
پل خواجو که از نوع پل سدی است، به عقیده برخی نقطه ای اوج صنعت پل سازی در ایران به شمار می‌رود. عملکرد سد پل این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع 6 متر بالا ببرد. این پل دارای 16 درچه تخلیه آب می‌باشد و در بدنه پل خواجو شیارهایی قرار دارد که کشوهایی در آن قرار گرفته و می‌توانستند این کشوها را بالا و پایین ببرند. با بالا و پایین کردن کشوها اندازه آبی را که جاری می‌شده تنظیم می‌نموده‌اند با همین کشوها عمل تنظیم آب جمع شده در پشت این پل سدی را انجام می‌داده‌اند. در پایین دست پل یک میله چوبی درجه بندی شده برای آب سنجی و اندازه گیری آب نصب شده است. تقارن مورد استفاده در طراحی پل از نوع تقارن انعکاسی است.
در تقارن انعکاسی شکل یا فرم نسبت به صفحه ای تقارن دارد و مانند آن است که تصویر یک سوی در آینه ای واقع در سویی دیگر ایجاد شده باشد. اگر شخصی در زیر پل بایستد در طول ضلع شرقی پل فرو رفتگی‌هایی در قسمت فوقانی و میانی پایه‌های پل مشاهده می‌کند و در تمامی تالارها چهار فرورفتگی دیده می‌شود و این فرو رفتگی‌ها که با یک ریتم و آهنگ منظم در طول ضلع شرقی تکرار شده است از نوع تقارن انعکاسی است. به جرات می‌توان گفت که این قرینه سازی در پل در عین سادگی یکی از شگفت‌ترین قرینه سازی در ایران و جهان است.
